Digitaal tot leven wekken
Met je overleden geliefde praten dankzij AI en deepfake: rouwverwerking of juist uitstel?
2 november 2023 · 14:15
Update: 3 november 2023 · 07:39
In gesprek met
Wouter van der Toorn
Eigenaar Bright Elephant
"Als iets kan, wil het nog niet zeggen dat het gezond is. Vooral als het gaat om het verwerken van iemand die overleden is, is het uitstellen van de realiteit mijn grootste bezwaar."
Brigitte Wieman
Directeur brancheorganisatie BGNU
"Als het de wens is van de nabestaande, of belangrijker nog van de overledene, dan zijn daar de technieken voor. Je moet dan goed nagaan hoe dat bij iedereen gaat vallen. "
Conny van Meer
Koos voor therapie met deepfake
“Het kan ook heel troostrijk zijn, zoals mensen vroeger troost haalden uit hun geloof.”
Leoniek van der Maarel
Oprichter Het Nieuwe Rouwen
“Ik ken de kracht van de ontmoeting met de overledene.”
In het kort
Je gaat voor de laptop zitten, en start een videogesprek. Daar zie je het gezicht van je twee jaar geleden overleden partner. 'Hallo, lieverd', hoor je, in de stem die je zo goed kent. Nu kun je alle vragen stellen die je nog wilde stellen! Door artificial intelligence wordt steeds meer mogelijk op het gebied van rouwtherapie. De eerste begrafenissen met een toespraak van een digitale kloon van de overledene zijn zelfs al gehouden. Helpt dit bij de verwerking, of stelt dit het rouwen uit?
Wat denk jij?
Zou jij kiezen voor een videogesprek met een overledene?
Dit is de situatie
Je oma vragen stellen op haar eigen begrafenis?
Kunstmatige intelligentie (AI) en rouw: het klinkt misschien als een gekke, futuristische combinatie, maar het zijn al twee bekenden van elkaar. Met allerlei technische snufjes is al heel veel mogelijk. Zo kan Alexa elke stem al slechts na een minuut luisteren imiteren, en is Microsoft geïnteresseerd in het virtueel doen herleven van de doden. Zij zijn bezig met een chatbot die gegevens haalt uit iemands berichten en foto’s op sociale media. Op die manier kan jij opnieuw met je geliefde, door middel van deepfake, videobellen.
Wat is deepfake precies?
Deepfakes worden meestal gemaakt door slimme computers met behulp van grote hoeveelheden beeld- en geluidsmateriaal van de personen die worden nagemaakt. Deze technologie kan op verschillende manieren worden gebruikt. Sommige mensen gebruiken het voor leuke dingen, zoals special effects in films of om stemmen van acteurs in te spreken voor karakters. Maar helaas kunnen anderen het misbruiken om verkeerde informatie te verspreiden, dingen te verdraaien, mensen af te persen of zelfs nepnieuws te maken.
Een bekend verhaal is dat van Marina Smith. Zij verscheen in juni 2022 op een scherm tijdens een bijeenkomst, terwijl ze een maand daarvoor op 87-jarige leeftijd overleed. Ze hield een korte toespraak, waarna rouwende nabestaanden allerlei vragen konden stellen aan de digitale kloon van Smith. Het hologram werd gemaakt door het bedrijf StoryFile, waarvan de zoon van Smith, Stephan Smith, medeoprichter en CEO is.
Voor haar overlijden beantwoordde Marina met een computer en webcam vragen over haar jeugd. Experts verwerkten dat materiaal om het hologram van Marina te trainen, om haar in zo mogelijk 'natuurlijk taalgebruik' vragen te laten beantwoorden.
De weergave van deze video vereist jouw toestemming voor social media cookies.
Toestemmingen aanpassenDit is de discussie
Gaat deepfaketherapie ons helpen?
Maar hoever moet je gaan met deze nieuwe technieken, en stel je het rouwen op deze manier juist niet uit? Wouter van der Toorn is rouwdeskundige en oprichter van Bright Elephant. Met dat bedrijf wil hij de dood en rouw makkelijker bespreekbaar wil maken.
Hij staat niet te springen om kunstmatige intelligentie in te zetten bij rouwverwerking.
"Wat mensen vaak doen in die AI-wereld om iemand in leven houden, is dat je probeert de werkelijkheid weg te stoppen of uit te stellen. In plaats van mensen te helpen om de nieuwe realiteit onder ogen te zien en dáár je leven weer omheen te weven. Er is een nieuwe werkelijkheid en daar moet je je weg in zien te vinden."
Maar Van der Toorn is niet volledig tegen het initiatief: als het maar spaarzaam gebruikt wordt, en meer als 'laatste redmiddel'.
"Dan kan techniek je helpen. Maar om dan te zeggen: dat werkt en laten we dat bij iedereen doen omdat het zo mooi is of betekenisvol, dan ga je de verkeerde kant op. Ik heb dan het gevoel dat je lui wordt."
Vooral dat de antwoorden op vragen van nabestaanden aan de overledene door iemand anders worden ingevuld, is voor Van der Toorn een heikel punt.
"Sommige therapeuten vertellen dan ook aan de nabestaande: 'Ik ben nu in de hemel en ik heb het allemaal goed. Je hoeft je over mij geen zorgen te maken.' Je weet niet alleen dat het nep is, maar ook dat je een broodje aap aan het verkopen bent. Waarom doen we dat?"
Leoniek van der Maarel richtte Het Nieuwe Rouwen op. Zij bieden als eerste in Nederland deepfaketherapie aan tijdens de rouw. Leoniek is het dan ook niet eens met de stelling dat door middel van deepfake de waarheid wordt uitgesteld. De angst dat mensen in het verleden blijven hangen en niet over het overlijden van een dierbare heenkomen, heeft zij niet.
"Het is heel makkelijk om er op die manier naar te kijken. (...) Ik heb veel met rouwende mensen gewerkt en heb er absoluut vertrouwen in dat zij echt wel die stap zetten. Het is niet anders dan praten tegen een fotolijstje of videobeelden bekijken waar we dan tegen praten. Alleen wordt er nu ook iets teruggezegd. Je ziet dat op den duur ook de fotolijstjes verdwijnen en dat video's minder worden bekeken. Dat is wat ons lijf doet, we hebben allemaal de drang om weer gewoon in het leven te stappen. Dan neemt het leven je weer gewoon mee."
Bij de deepfaketherapie die het Nieuwe Rouwen aanbiedt gaan mensen in gesprek met een medium. Dat dit medium vragen beantwoordt, is volgens Van der Maarel niets nieuws. Zij stelt dat mensen vaak toch al invullen wat een overledene zou willen. Ook zegt ze dat ze nooit beweren dat het gaat om echt contact met de overledene.
"Wij zeggen al bijvoorbeeld tegen iemand dat de overledene niet zou willen dat de ander verdrietig is. Dat mogen we dan wel zeggen? Dat kan net zo goed een broodje aap zijn omdat de persoon daarboven ook kan denken: ‘Ga jij maar eens lekker verdrietig wezen, want zo aardig was je niet!’ We kunnen nooit weten wat wel en niet klopt. Maar het gaat erom dat alles wat een rouwende helpt, dat is goed."
De uitvaartbranche (BGNU) is afwachtend als het gaat om deepfaketherapie. De vraag vanuit de nabestaande is er ook nog maar nauwelijks, geeft directeur Brigitte Wieman aan. Dat de techniek steeds een grotere rol gaat spelen, ziet de sector wel aankomen. BGNU kijkt hoe ze de opkomst van AI in de uitvaartsector in goede banen kunnen leiden.
Met name de grote hoeveelheid persoonlijke data die gebruikt wordt bij het maken van zo’n deepfake, baart zorgen. Want ingevoerde data blijft bestaan en wordt gebruikt om de systemen achter AI te verbeteren.
"Wat heel belangrijk is, is dat je heel goed weet wat iemand zelf heeft gewild. De wensen daarover moet je heel goed vastleggen. Ook die van de nabestaande. En wat heel belangrijk is, daar hameren we heel erg op, is, dat wettelijk de rechten over al het digitale materiaal van een overledene goed geregeld zijn. Dat is onze grootste zorg. Niet of iemand na zijn overlijden als hologram verschijnt."
Dit is hun verhaal
'Met je brein weet je wel dat het niet helemaal klopt'
De Nederlandse praktijk Het Nieuwe Rouwen biedt deepfaketherapie aan. Dankzij 3D-software wordt het bij die sessies mogelijk om met overledenen te communiceren. Een foto of kort filmpje van de overledene wordt bewerkt zodat het lijkt alsof hun hoofd, mond en ogen bewegen wanneer je met de software praat. Een medium, iemand die getraind is in invoelende gesprekken, voert dit gesprek. Roshan Nejal maakte in 2020 een documentaire hierover.
Conny van Meer maakte gebruik van deze nieuwe technieken. Twee keer zelfs. De eerste keer in 2018, met een vriendin van haar die in 2014 is overleden. De tweede keer kwam ze terug vanwege het overlijden van haar zus in 2016. Door de ingewikkelde band die zij had met haar zus, koos zij ervoor om in 2022 een sessie te boeken. Conny gebruikte de al wat bekendere methodes om het rouwproces door te komen en het verlies een plek te geven al. Zo schreef zij brieven naar haar vriendin in haar dagboek. Alles wat in haar omging schreef ze op.
'Het was een hele mooie ervaring'
Uit nieuwsgierigheid koos zij voor een deepfake-sessie. Dat is haar goed bevallen. "Het was een hele mooie ervaring", vertelt ze. "Met je brein weet je wel dat het niet helemaal klopt. De techniek was toen ook nog niet zo goed, want de spraak en de mond liepen niet helemaal synchroon. Maar je komt meteen in een emotioneel stuk, dus het doet er eigenlijk niet toe. Je registreert het wel en je weet het wel, maar je komt gelijk bij het emotionele stuk van je brein en van daaruit reageer je ook."
Bij de tweede therapiesessie had Conny het gevoel dat ze nog iets kon afmaken in de naar eigen zeggen ingewikkelde relatie met haar zus. "Het was heel prettig om, waar ik eerst nog wat boos was of dat ik mij afvroeg waarom het nou zo moest gaan, tegen haar te praten en te zeggen dat ik haar zoveel beter snap en dat het jammer is dat we dat nooit tijdens ons leven hebben kunnen delen."
Mocht het nodig zijn zou Conny nog een keer gebruik maken van een deepfake-therapiesessie. “Als ik het gevoel zou hebben dat het nodig is, dan wel. Het is geen vervanging van iets maar een aanvulling.”
Wat denk jij?
Stelt deepfaketherapie het rouwen uit, of kan het nuttig zijn?
Dit is de Dag
Meer over dit onderwerp hoor je in de podcast van Dit is de Dag. Die luister je hier terug:
De weergave van Spotify vereist jouw toestemming voor social media cookies.
Toestemmingen aanpassen