Doodgewoon
Hoe praat je over de dood met een kind? 'Fantasie kan op hol slaan als je niets vertelt'
17 juni 2024 · 05:00
Update: 17 juni 2024 · 14:54
In gesprek met
Carine Kappeyne van de Coppello
Kinderpsycholoog
"Gebruik het woord 'dood'. De term 'overlijden' is verwarrend voor kinderen."
Manu Keirse
Klinisch psycholoog
"Net zoals je kinderen leert lopen, moet je ze vanaf jongs af aan leren om over de dood te praten."
Loes Waanders
Orthopedagoog
"Wees zo eerlijk mogelijk, je hoeft de dood niet te verbloemen voor kinderen."
In het kort
We worden er een beetje ongemakkelijk van en hebben het er daarom liever niet over, de dood. En wat we misschien nog moeilijker vinden is om hier met kinderen over te spreken. Terwijl die juist veel vragen kunnen hebben. Hoe praat je op een goede manier met een kind over de dood?
Wat denk jij?
Vind jij praten over de dood makkelijk?
Dit is de situatie
Praten over de dood vinden we moeilijk
Even een dooddoener: niets is zeker in het leven, behalve de dood. Maar hoewel het zo'n vaststaand feit is, praten we er weinig over. Ruim 1 op de 3 mensen praat zelfs nooit over de dood.
Uit onderzoek van Stichting Ideële Reclame (SIRE) blijkt dat meer dan de helft (54%) van de Nederlanders op een betere manier afscheid had willen nemen van iemand die er nu niet meer is, omdat er niet genoeg gesproken werd over de dood. Bijna een derde (31%) vindt het lastig om over het eigen overlijden te praten. En 38% vindt het lastig om met een ander over zijn of haar dood te praten. Maar iets meer dan een kwart (28%) neemt het initiatief tot een gesprek over de dood.
En als volwassenen het al lastig vinden om over de dood te praten, dan is het niet gek dat volwassenen het ook moeilijk vinden om met kinderen in gesprek te gaan over de dood.
Wat denk jij?
Kennisvraag: aan welke dooddoener maakt 64% van de Nederlanders zich schuldig als iemand overlijdt?
Dit is het gesprek
Hoe praat je op een goede manier over de dood met een kind?
Ouders komen vaak bij orthopedagoog Loes Waanders met de vraag hoe ze over de dood kunnen praten met hun kinderen, nadat iemand in hun omgeving is overleden. Het hoofd van de ouders zit vol, maar de kinderen worstelen met vragen.
Wat is volgens Waanders een goede manier om over de dood te spreken? Allereerst is het belangrijk om rekening te houden met de leeftijd van een kind, zegt Waanders tegen DIT (EO). Want het verschilt per leeftijd wat een kind al begrijpt.
Wat snapt een kind op welke leeftijd van de dood?
Kinderen hebben geen besef van de dood, wel merken ze dat er iets om hen heen is veranderd en dat ouders verdrietig zijn. Dit kan je terugzien in hun gedrag. Ze huilen meer en kunnen last hebben van verlatingsangst.
2-5 jaar
Ze kunnen iets begrijpen van wat de dood is. Ze zien het vaak als slapen. Maar het besef is nog niet ontwikkeld dat de dood onomkeerbaar is. Ze denken: de persoon komt terug.
Vanaf 6 jaar
Ze begrijpen dat de dood onomkeerbaar is en dat een persoon die overleden is niet meer terugkomt.
Daarnaast moet je proberen zo eerlijk mogelijk te zijn, je hoeft de dood niet te verbloemen voor kinderen. Maar je hoeft ook niet alle details te delen, aldus Waanders.
"Vertel dat het lichaam het niet meer doet als iemand dood is en dat dat altijd zo blijft. Je kan niet snel te veel vertellen en je hoeft geen rooskleurig beeld te geven. Kinderen onthouden wat ze kunnen onthouden. Als hun hoofd vol is, gaan ze weer spelen. Als je niets vertelt, kunnen kinderen gaan gissen. Hun fantasie kan op hol slaan en dan kan er angst ontstaan. Vraag aan je kind: wat denk je? Dan kan je inzicht krijgen in de belevingswereld van je kind en zien of het nodig is om bij te sturen."
"Het is normaal als kinderen veel vragen gaan stellen over de dood, ga daar vooral op in. Als je het even niet weet of je bent emotioneel, zeg dan: goed dat je de vraag stelt, maar ik kom erop terug. Op die manier voelt een kind dat er openheid is om alles te bespreken en blijft het niet met iets zitten."
Als iemand van wie je veel houdt overlijdt, dan is het is het heel belangrijk om als ouder open te zijn over je emoties, zegt Waanders.
"Kinderen kunnen heel veel voelen. Benoem het dus als je verdrietig bent. En laat zien dat het normaal is om verdrietig te zijn. Dat versterkt hun eigen emotionele belevingswereld. Als je zegt: het gaat goed met me, dan zorgt dat voor een interne error bij een kind. Dit kan zorgen voor verwarring of het kind kan het bij zichzelf gaan zoeken: ligt het aan mij? Let daarbij wel op wat je met een kind bespreekt en wat met bijvoorbeeld een vriendin. Zo voorkom je dat het kind de zorgrol op zich neemt."
Kinderen zijn volgens klinisch psycholoog en emeritus hoogleraar verliesverwerking Manu Keirse van nature niet bang voor de dood. Net zoals je kinderen leert lopen, moet je ze vanaf jongs af aan leren om over de dood te praten. En daarbij moet je ze volgens Keirse vier dingen vertellen:
"Alles wat leeft gaat dood en de dood hoort bij het leven. En als je dood bent, ben je volledig dood. Iemand die dood is kan niet meer kijken of eten. Dus als een lichaam een brandende oven in gaat, doet dat geen pijn meer. Daarnaast is de dood onomkeerbaar, je bent voor altijd dood. En als je dood gaat heeft dat een reden, het komt door ziekte, ongeval of moord. Je gaat niet zomaar dood."
Je moet je kinderen meenemen in een rouwproces, ook als je intens verdrietig bent, aldus Keirse.
"Ook tijdens verdriet moet je naar je kinderen luisteren en ze uitleggen wat er aan de hand is. En geef ze correcte informatie als iemand ziek is of gaat overlijden. Omring kinderen daarnaast met warmte en genegenheid. En na een overlijden moet je de herinneringen aan de overledene levend houden."
Kinderpsycholoog Carine Kappeyne van de Coppello heeft al meer dan dertig jaar ervaring in het begeleiden van kinderen bij ernstige ziekte en overlijden. In je communicatie als ouder moet je volgens haar heel eerlijk en duidelijk zijn. Hoever moet je gaan in die eerlijkheid?
"Wees feitelijk eerlijk. Zelfs in geval van bijvoorbeeld zelfdoding. Kinderen kunnen anders van klasgenoten op het schoolplein horen dat hun vader zichzelf heeft gedood. En dat schaadt hun vertrouwen in de mensen om hen heen. Je hoeft niet alle details te vertellen, maar wel de hoofdlijnen. Je kan het overlijden van iemand gebruiken om kinderen te leren omgaan met de moeilijke kanten van het leven."
"En gebruik het woord dood, dat is duidelijker dan overlijden. Volwassenen vinden ‘dood’ onprettig, maar overlijden is een verwarrende term voor kinderen. Wij maken het als volwassenen ingewikkeld. Als wij er gemakkelijker mee omgaan, kunnen kinderen dat ook. Je bent als ouder een voorbeeld. Praat je niet en huil je niet als ouder in zo'n situatie, dan doet een kind dat ook niet."
In een proces van overlijden moet je kinderen aan de hand meenemen, zegt Kappeyne van de Coppello. Want wat voor volwassenen vanzelfsprekend is, is dat voor kinderen vaak niet.
"Als je bijvoorbeeld naar een opgebaard lichaam gaat, bereid kinderen dan goed voor. Ga alle zintuigen af, vertel ze wat ze gaan zien, horen, ruiken en voelen. Vertel ze bijvoorbeeld dat de huidskleur van het lichaam anders is, dat het er naar bloemen ruikt, dat de kou kan prikken op de huid en dat je een koelmachine kan horen. Voor kinderen is het voor het eerst dat ze een dood iemand zien en dat kan heel indrukwekkend zijn."
Boekentips voor kinderen over de dood
Op welke manier kun je beter niet over de dood praten?
Als je het met een kind over de dood hebt, zijn er ook zeker dingen die je niet moet zeggen volgens Waanders.
"Gebruik geen vage termen als 'iemand is heengegaan', 'opa slaapt' of 'zij is nu een sterretje'. Doodgaan kan heel hard klinken, maar voor kinderen is het duidelijk. Het is voor hen nog helemaal geen beladen thema. Als je het vaag houdt, kunnen ze hun eigen interpretatie aan de uitleg geven en bijvoorbeeld denken: ik durf niet meer te slapen, want dan ga ik dood."
Net als Waanders vindt Keirse dat je niet in bedekte termen over de dood moet praten. Dus zeg niet: 'Opa is nu een sterretje in de hemel.'
"Het is geen veilig perspectief dat iemand heel de tijd meekijkt. En kinderen kunnen zich dingen gaan verbeelden. Bij euthanasie moet je duidelijk uitleggen wat dat betekent, anders kunnen kinderen bijvoorbeeld denken dat er iemand met een hamer of mes komt om hun vader dood te maken."
Ook Kappeyne van de Coppello vindt het belangrijk dat je weinig ruimte laat voor eigen invulling bij kinderen.
"Noem dingen bij de naam. Als kinderen het niet horen, gaan ze het invullen met hun eigen fantasie. De harde waarheid is begrensd, maar fantasie is onbegrensd. En de fantasie van kinderen is vaak gruwelijker dan de werkelijkheid."
Dit is haar verhaal
'Niemand vertelde me dat mijn moeder dood zou gaan'
De moeder van Annemieke (25) vertelde haar op haar achtste: "Mama is heel erg ziek." Annemieke dacht aan griep, daardoor begreep ze niet waarom iedereen zo van slag was. In het ziekenhuis krijgt Annemieke een boekje met tekeningen waarin staat wat kanker is. "Ik heb het boekje weggesmeten en gewoon gevraagd wat er was." Toen werd haar verteld dat haar moeder uitgezaaide borstkanker had. "Maar dat ze dood zou gaan, heeft niemand me verteld."
Tot het laatste moment dacht Annemieke dat haar moeder beter zou worden. Maar drie dagen voor haar veertiende verjaardag stierf haar moeder. "Ik hoefde niet te huilen, drie dagen later ging ik weer naar school." Het verdriet was er wel, maar het was zo erg dat ze het niet kon voelen, zegt Annemieke. "Het was zo groot dat ik het geen ruimte kon geven. Ik was mat. Afgestompt."
Annemiekes zussen zijn het huis al uit als haar moeder overlijdt, ze blijft alleen met haar vader. Ze praat nauwelijks met hem over het verlies van haar moeder en zijn vrouw. Ze weet hoe verdrietig haar vader is: "Maar dat uitte hij nooit naar mij." Ze leken daarin op elkaar: "Allebei binnenvetters. Maar mijn moeder werd zeker niet verzwegen."
Benieuwd naar het hele verhaal van Annemieke? Dat lees je hier:
Wat denk jij?
