Illegaal zijn in Nederland: hoe werkt dat?

Het is lastig om te schatten, omdat ze onder de radar leven, maar wetenschappers van het WODC denken dat er tussen de 23.000 en 58.000 ongedocumenteerden in Nederland zijn. Hoe is het om "illegaal" te zijn? En komen ze binnenkort in de gevangenis terecht?

Wat betekent 'illegaal zijn'?

Wie 'illegaal' in Nederland verblijft, is niet strafbaar om wie hij of zij ís, maar om het ontbreken van een geldige verblijfsstatus. Dat kan verschillende oorzaken hebben: een afgewezen asielaanvraag, het verlopen van een verblijfsvergunning of binnenkomst zonder geldige documenten.

De Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) noemt dit onrechtmatig verblijf: een situatie waarin iemand geen recht (meer) heeft om in Nederland te zijn.

De gevolgen van een illegale status zijn ingrijpend. Je hebt geen recht op sociale voorzieningen, mag niet solliciteren op een baan en kan geen huis kopen. De toegang tot zorg is beperkt, al kan je er wel terecht voor spoedeisende hulp. Ook lopen illegalen risico op uitbuiting, want ze zijn afhankelijk van tussenpersonen voor werk en huisvesting.

Maar eigenlijk hoort een 'illegaal' niet in Nederland te blijven. Als je wordt ontdekt, krijg je een terugkeerbesluit met een uiterlijke termijn waarin je het land moet verlaten. Daarbij word je geholpen door de Dienst Terugkeer en Vertrek. Als je je vervolgens verzet ga je een gedwongen terugkeertraject in met vreemdelingenbewaring als dat nodig is. Vorig jaar zijn bijna zesduizend mensen teruggestuurd, waarvan de helft gedwongen.

Nieuwe wet: illegaal verblijf misschien strafbaar

In juli 2025 stemde de Tweede Kamer in met de Asielnoodmaatregelenwet, waarin een amendement is opgenomen dat illegaal verblijf strafbaar maakt. Daardoor kunnen illegalen een boete krijgen of zelfs in de gevangenis terechtkomen. Op dit moment wordt iemand die illegaal in Nederland verblijft opgepakt en uitgezet.

De Raad van State waarschuwde in augustus 2025 dat de wet juridisch en praktisch lastig uitvoerbaar is. Ze vroeg aandacht voor mensenrechten en de positie van hulpverleners, die in het geding zouden komen. Daarom paste minister Van Weel (Justitie en Veiligheid) het wetsvoorstel aan: hulp aan mensen zonder verblijfsstatus blijft niet strafbaar.

Maatschappelijke organisaties die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van de wet uiten nu ook hun kritiek. De politie zegt te weinig duidelijkheid en capaciteit te hebben om de wet te handhaven. Ook het College voor de Rechten van de Mens waarschuwt: door de wet zullen illegalen hun kinderen niet naar school of de dokter durven te brengen.

De Eerste Kamer buigt zich nu over de Asielnoodmaatregelenwet. Het is de vraag of het wetsvoorstel erdoorheen komt, vanwege de maatschappelijke kritiek.

Illegaal in het buitenland

Nederland is niet het eerste land dat illegaal verblijf strafbaar maakt. In landen als Denemarken en Hongarije bestaan al vergelijkbare wetten, maar ze blijken moeilijk handhaafbaar en leiden vaak tot juridische conflicten met Europese mensenrechtenregels. Volgens de Raad van Europa moet elke straf proportioneel blijven en mag niemand basisrechten kwijtraken als zorg, onderwijs en bescherming tegen geweld.

Dit maakten we ook

• Moeten illegale migranten uitgezet worden? 'Geen mens is illegaal'

  Moeten illegale migranten uitgezet worden? 'Geen mens is illegaal'

• Hulp aan illegalen tóch niet strafbaar, maar waar ligt de grens?

  Hulp aan illegalen tóch niet strafbaar, maar waar ligt de grens?