Moeten standbeelden van koloniale grootheden worden neergehaald?
26 juli 2023 · 15:33| Leestijd: 9 min
Update: 8 augustus 2024 · 16:07
In dit artikel aan het woord
"Deze mensen zijn held geworden door het draagvlak onder de bevolking destijds. Dat was toen normaal."
"Waar zijn de andere standbeelden van de helden van de andere kant? Zolang die er niet zijn is het niet gelijkwaardig."
"Ik denk dat je sommige beelden veel beter in een museum kwijt kunt dan op straat. Want een monument blijft toch een soort eerbetoon."
In het kort
In steeds meer westerse landen zijn standbeelden van koloniale grootheden afgebroken, en er wordt nog altijd overlegd over het aanpassen van straatnamen. Aanhangers van de antiracismebeweging stellen namelijk dat deze mannen, die vaak betrokken waren bij de slavernij, het niet verdienen om vereerd te worden. Wordt het tijd dat wij standbeelden van onze Nederlandse 'helden' ook van hun voetstuk halen?
Wat denk jij?
Moeten omstreden Nederlandse (gevallen) helden van hun sokkel worden gehaald?
Aantal reacties: 0
Van zijn voetstuk gevallen - letterlijk én figuurlijk
De discussie woedt al sinds de Black Lives Matter-movement opkwam in 2014. Maar bij velen werd deze pas echt goed zichtbaar na de dood van George Floyd in mei 2020. De antiracismebeweging groeide en activisen gingen wereldwijd massaal de straat op. Activisten eisten onder andere dat beelden van mensen die een connectie hebben met het slavernijverleden neergehaald werden. Op sommige plekken is dat ook daadwerkelijk gebeurd.
Welke standbeelden zijn in andere landen weggehaald?
Dat hebben we even op een rijtje gezet.
- Verenigde Staten
In de VS werden 2020 veel beelden van de Italiaans-Spaanse ontdekkingsreiziger Christoffel Columbus (1451-1506) gevandaliseerd. Zijn komst naar het continent leidde tot de kolonisatie van Amerika door Europeanen, waarbij inheemsen vermoord werden.
Het standbeeld van Theodore Roosevelt buiten het Natuurhistorisch Museum van New York City werd ook verwijderd. Het beeld toonde de vroegere president Roosevelt op een paard, met een inheemse Amerikaan en een Afrikaanse man aan zijn zijde. Velen vinden dat het beeld rassendiscriminatie en koloniale expansie symboliseert.
In 2021 stemde het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden voor verwijdering van standbeelden van zuidelijke hoofdrolspelers in de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) uit het Capitool, het parlementsgebouw in de hoofdstad Washington. Daaronder bevindt zich een buste van de voormalige opperrechter van het hooggerechtshof die in 1857 slaven ontzegde om staatsburger te zijn.
Charlottesville (Virginia) verwijderde twee omstreden beelden van generaals uit de Amerikaanse Burgeroorlog.
- België
in België was een beeld van Leopold II rond dezelfde tijd doelwit van vandalisme. Leopold II wordt verantwoordelijk gehouden voor de dood van miljoenen Congolezen in de toenmalige Kongo-Vrijstaat die in de negentiende eeuw zijn privébezit was.
Onder meer in Brussel, Tervuren, Halle, Oostende en Antwerpen welden beelden van Leopold II beklad en vernield. In onder meer een Antwerpse gemeenten, en ook bij de universiteiten van Leuven en Bergen, werden beelden van Leopold II verwijderd. - Engeland
Londen was van plan om twee omstreden 'slavernij'-standbeelden te verwijderen, maar kwam daar toch op terug. De autoriteiten van de hoofdstad besloten de twee beelden uit het koloniale tijdperk van meer informatie te voorzien over de banden met het slavernijverleden. Het gaat om beelden van 17e- en 18e-eeuwse personen: William Beckford, een voormalige Londense burgemeester en plantage-eigenaar, en John Cass, een parlementslid dat een centrale rol speelde in de trans-Atlantische slavenhandel.
Tijdens Britse Black Lives Matter-demonstraties werd een standbeeld van slavenhandelaar Edward Colston in Bristol omver geworpen. - Denemarken
In Kopenhagen werd de sokkel van het iconische beeld van de Kleine Zeemeermin beklad met de tekst "racistische vis". Wat er precies racistisch is aan het sprookje is niet helemaal duidelijk, maar wel was er in 2019, een jaar voorafgaand aan de bekladding, een discussie omtrent de casting van de rol van de kleine zeemeermin in een Disney-film. Disney kreeg toen kritiek omdat het de zwarte Amerikaanse actrice Halle Bailey had gekozen voor de rol van Ariël in de speelfilmversie van de bekende animatiefilm uit 1989.
In navolging van Amerika kwam de discussie ook op gang in andere Europese landen, waaronder Nederland. Wij kennen immers ook een omstreden verleden, en daarmee ook een aantal (inmiddels) discutabele standbeelden. Na de dood van George Floyd werden op verschillende plekken beelden en panden beklad die verwijzen naar het Nederlandse koloniale verleden.
Welke Nederlandse beelden zijn omstreden?
- Tijdens de antriacismeprotesten moest het Tropenmuseum in Amsterdam eraan geloven, net als het beeld van Piet Hein in Rotterdam. Ook het beeld van Mahatma Gandhi op de Churchilllaan in Amsterdam werd met rode verf beklad.
- Op het binnenplein van het West-Indisch Huis in Amsterdam staat een beeld van Peter Stuyvesant. Hij was de gouverneur van de stad die we nu kennen als New York en had grote plannen om de slavenhandel via het knooppunt Curaçao te laten lopen. Vanuit het West-Indisch Huis werd een aantal jaren de West-Indische Compagnie (WIC) gerund. Alle Nederlandse handel van Afrika naar Amerika ging via de WIC.
- Het standbeeld van keramiekmagnaat Petrus Regout in Maastricht is ook omstreden. Regout richtte de Sphinx-aardewerkfabrieken op, waarmee in 1836 de industrialisatie van Maastricht begon. Maar de arbeidsomstandigheden in de fabrieken waren erbarmelijk. Er was ook sprake van kinderarbeid, al was dat in de negentiende eeuw redelijk 'gebruikelijk'.
- Het monument voor de gouverneur-generaal in Nederlands-Indië, Van Heutsz, werd al eerder veranderd naar een algemeen monument voor de connectie tussen Nederland en Indië. Hij had namelijk een erg grote rol in de bloedige Atjeh-oorlog en heeft daarmee honderdduizenden doden op zijn geweten.
- In het Mauritshuis in Den Haag werd een beeld van naamgever Johan Maurits van Nassau Siegen in 2018 niet uit het museum verwijderd, maar vervangen door een ander, authentiek, beeld. De buste van kunststof werd uit de foyer gehaald omdat die daar niet 'in de juiste context' kon worden geplaatst en van mindere kwaliteit was. Johan Maurits is de stichter van het Mauritshuis. In Brazilië, waar hij betrokken was bij slavenhandel, heeft hij voor godsdienstvrijheid en goed onderwijs gezorgd.
Het meest omstreden beeld is misschien wel dat van Jan Pieterszoon Coen, dat middenin op een plein in Hoorn met een stoere blik op iedereen neerkijkt. Het beeld wordt door tegenstanders als eerbetoon aan een massamoordenaar gezien. Het Roode Plein in Hoorn was meerdere malen toneel van protest, en inmiddels is er een plakkaat naast het beeld geplaatst. Daarop valt te lezen wat Jan Pieterszoon Coen niet alleen gedaan, maar ook misdaan heeft.
Wie was Jan Pieterszoon Coen?
Coen was een van de eerste gouverneurs van wat later Indonesië is gaan heten. In feite is hij de grondlegger van de Nederlandse kolonie. Maar inmiddels kijken we anders tegen de koloniale geschiedenis aankijken dan zo'n 30 of 100 jaar geleden.
En zeker tegen JP Coen, die ook wel bekendstaat als 'de slachter van Banda'. Nederland wilde een monopolie op de handel in nootmuskaat, dat op de Banda-eilanden verbouwd werd, maar de lokale bevolking bleef ook met andere partijen handel drijven. Dat zorgde tot een conflict waarbij een aantal VOC-militairen in een hinderlaag werd gelokt en de dood vonden. Coen leidde vervolgens de aanval van de VOC. Exacte cijfers niet, maar ongeveer duizenden tot misschien wel vijftienduizend inwoners van Banda zijn door troepen gedood of verbannen.
Een zwarte bladzijde in de Nederlandse geschiedenis, maar velen vinden ook dat Coen en de VOC ook welvaart gebracht hebben.
Het college van Burgemeesters en Wethouders in Hoorn wil in de tweede helft van 2023 - dus dat is nu, zo ongeveer - beginnen met een stadsgesprek over het beeld en het koloniale verleden, racisme, discriminatie en maatschappelijke uitsluiting.
Dit is de discussieTijd voor een beeldenstorm?
Sindsdien wordt er in Nederland ook veel gedebatteerd over de vraag of sommige 'foute' standbeelden geen plek meer verdienen in ons straatbeeld. Verdwijnt hiermee geschiedenis, of is het de correctie van een schandvlek?
Volgens hoogleraar cultuurgeschiedenis Lotte Jensen worden er in Nederland in praktijk niet zoveel standbeelden weggehaald.
"Als je kijkt naar eigentijdse helden kunnen we snoeihard zijn. Als je iets verkeerd hebt gedaan, word je door de media al snel volledig zwartgemaakt. Dat komt ook niet makkelijk weer goed. Maar als je kijkt naar historische helden gaat het er toch behoorlijk gedempt aan toe. Want hoeveel standbeelden zijn er verdwenen in Nederland? Niet veel."
Historicus Ethan Mark van de Universiteit Leiden zei er bij Dit is de Dag (EO) in 2020 dit over:
"Zo iemand als Jan Pieterszoon Coen, die een heel eiland uitmoordde voor winstbejag... Dan vraag je je wel af of zo'n monument, zoals dat nu in Hoorn staat, nog op zijn plaats is."
Een tekst bij een beeld, zoals bij Jan Pieterszoon Coen staat, is volgens hem niet genoeg. Veel mensen zullen dat niet lezen, denkt hij, en een standbeeld is en blijft een eerbetoon. Daarom zou deze beter op zijn plaats zijn in een museum dan op het midden van een plein in Hoorn.
Daar is schrijver en publicist Karin Amatmoekrim het mee eens. Zij vindt dat er meerdere perspectieven toegevoegd moeten worden aan het straatbeeld. Zolang er nog geen standbeeld van Anton de Kom staat op een plek die niet enkel toegespitst is op een zwart stadsdeel, is de discussie volgens haar niet gelijkwaardig. Ze doelt daarmee op het feit dat in de Amsterdamse Bijlmer wél een standbeeld staat van de Surinaams-Nederlandse verzetsheld, maar dat daar veel mensen met een migratieachtergrond wonen. Zo komt het beeld dus nog altijd niet in het zicht van andere bevolkingsgroepen.
"Naast een beeld van Jan Pietersz Coen kun je in plaats van een dom plakkaat ook een prachtig standbeeld zetten van iemand die één van zijn slachtoffers moet verbeelden. Standbeelden zijn belangrijk omdat ze aantonen waar wij als samenleving waarde aan geven. Als dat betekent dat bepaalde levens meer waard zijn dan anderen, gaat dat scheuren veroorzaken in onze samenleving."
Wie is Anton de Kom?
Anton de Kom was een Surinaams-Nederlandse verzetsheld. Hij had een veelbewogen leven: op 19-jarige leeftijd vocht hij voor de rechten van arbeiders op rubberplantages in het binnenland van Suriname.
Eind 1920 vertrok hij naar Nederland, waar hij zich aansloot bij een afsplitsing van de communistische partij. In de jaren 30 schreef hij het boek 'Wij Surinaamse Slaven'. In de Tweede Wereldoorlog bleef De Kom actief in het communistische verzet. In 1944 werd hij daarvoor gearresteerd. Een jaar later overleed hij in het Duitse concentratiekamp Neuengamme.
Historicus Wim Berkelaar van de Vrije Universiteit vindt het neerhalen van standbeelden in beginsel onjuist, zo zei hij in 2020 bij Dit is de Dag (EO).
"Stel je voor: je ruimt die beelden op. Dan krijg je dat de geschiedenis onvindbaar wordt."
Wel is hij het ermee eens dat er meer perspectieven geboden kunnen worden - dus bijvoorbeeld zoals Amatmoekrim suggereert, dat er meer beelden komen van andere 'helden'.
Dit is hun verhaalEen nieuwe zeeheldenwijk in Urk
Waar koloniale 'helden' elders (bijna) van hun sokkel worden getrokken, worden ze in Urk juist op het schild gehesen. Daar wordt namelijk een nieuwe Zeeheldenwijk aangelegd, met een Michiel de Ruyterbrug en de Witte de Withlaan. Frans Lucas Bauer (Hart voor Urk) is mede-initiatiefnemer van dit project, en vertelt er bij Dit is de Kwestie (EO) over. "Dit is eigenlijk ontstaan na de landelijke ophef over het feit dat sommige beelden en straatnamen in Nederland moesten verdwijnen. Toen zeiden wij, als Hart voor Urk: alles wat ze afbreken, stuur maar naar ons toe. Dan verzinnen wij er een plekje voor." En zo ontstond de Zeeheldenwijk.
Volgens een andere Urker moeten we niet vergeten dat dit de mannen zijn die Nederland groot hebben gemaakt, ook al hebben ze soms dingen gedaan die niet helemaal door de beugel konden. "Die mannen moeten wij niet vergeten, want dat is een deel van onze geschiedenis, en die hebben Nederland opgebouwd naar wat het nu is. Daar hebben we heel veel aan te danken."
Lotte Jensen is hoogleraar cultuurgeschiedenis en legt uit waarom we helden willen eren. "We zochten eigenlijk voorbeelden die de grootsheid van Nederland illustreerden. Dus gingen we opzoek naar zeehelden, staatslieden die iets groots hadden verricht, schilders, dichters. Die kregen ook standbeelden." Die behoefte komt voort uit de identiteitsvorming van groepen: mensen zien in standbeelden erkenning voor hun geschiedenis. Het gaat dus niet zozeer om wie de beste was, maar meer om wat een bepaald persoon voor iemand heeft betekend.
Praat mee
Verdwijnt met het verwijderen van beelden de geschiedenis, of is het de correctie van een schandvlek?
