Wouter Rutgers onderzocht het beladen oor­logs­ver­le­den van zijn opa: 'Wat ik las ging door merg en been'

Wim Rutgers, de opa van documentairemaker Wouter Rutgers en de vader van Stefan Rutgers was tijdens de Tweede Wereldoorlog politieagent en niet zomaar een. Hij was een van de drieduizend jonge mannen die door de Duitsers werd opgeleid in het Overijsselse Schalkhaar, een dorp vlakbij Deventer. Omdat de Duitsers het Nederlandse politiekorps ondermaats vonden, startten ze daar een eigen training, het Politie Opleidings Bataljon (POB). De Nederlandse agenten in opleiding werden geïndoctrineerd: ze moesten de Hitlergroet brengen en kregen les over het nationaalsocialisme.

Was de opleiding klaar dan werden deze agenten, Schalkhaarders genoemd, verspreid over de rest van het land. De Duitsers zetten ze in bij grootschalige acties, zoals razzia's op Joden en het neerslaan van protesten. Andere Nederlanders zagen ze als verraders en hierdoor werd Schalkhaarder een scheldwoord. Een inwoner van Schalkhaar verwoordt het in de documentaire als volgt: "Daar wordt mee bedoeld: een laaghartig persoon, een vuile hond, een stuk vreten."

'Het heeft mij wel pijn gedaan'

De vader van Stefan sprak nooit over dit verleden: "We hebben er nooit een woord over gewisseld." Hij overleed toen Stefan 21 jaar was. Maar toen zijn moeder op haar sterfbed lag, vertelde ze hem: "Papa was een Schalkhaarder." Hij heeft toen geen vragen gesteld, al wekte het wel zijn nieuwsgierigheid. Toen zijn zoon Wouter aangaf een documentaire te willen maken over zijn opa, besloot hij mee op zoek te gaan. In het begin spraken ze af "dat wat er ook ontdekt wordt, we gaan door". Stefan vond het daarom een spannend traject.

Want hij houdt van zijn vader: "We deden veel dingen samen en ik kreeg liefde en aandacht van hem. Ik dacht: wat er ook gebeurt, hij zal de man blijven die hij was voor mij." Tegelijkertijd was hij wel bang voor de dingen die ze zouden ontdekken: "Als hij hele erge dingen had gedaan, hoe geef je die dan een plek?"

Het maken van de documentaire heeft Stefan "wel pijn gedaan". Hij hoorde dingen over zijn vader die hij nog niet wist en hij voelde zijn pijn. "Hij werd na de oorlog gestigmatiseerd. Alle drieduizend jonge mannen zijn over één kam geschoren en ze waren allemaal fout."

Wouter Rutgers

Documentairemaker en kleinzoon Wim Rutgers

"Mijn opa overleed voor ik geboren werd, maar hij is echt mijn opa geworden."

Voor zijn zoon Wouter was het speuren naar het oorlogsverleden van zijn opa minder emotioneel geladen. Hij zegt daarover: "Ik heb hem niet gekend, hij overleed twaalf jaar voordat ik werd geboren." Zijn opa was voor hem een foto op de vensterbank en een verzameling anekdotes. Maar na drie jaar onderzoek in de archieven waarbij hij onder andere handgeschreven brieven van hem las is zijn denken over zijn opa veranderd. "Mijn opa is nu echt mijn opa en dat heeft mij en mijn vader ook dichter bij elkaar gebracht, doordat zijn vader nu ook echt mijn opa is."

'Dat ging door merg en been'

De politieagenten kwamen er tijdens hun opleiding achter waar het Politie Opleidings Bataljon nou echt voor stond en sommigen besloten onder te duiken. De Duitsers voerden hierop het bevel in dat, zodra een agent onderdook, zijn collega's de familie van de desbetreffende agent moesten oppakken. "Het ging om zwangere echtgenotes, kinderen en bejaarden. Die werden naar een concentratiekamp gebracht. Mijn opa heeft ook te maken gehad met die bevelen, is zo onder druk gezet, heeft misschien ook wel familie van collega's moeten oppakken. Dat ging door merg en been toen ik dat las. Ze konden geen kant meer op."

Zijn opa verliet een keer zijn post en dat had grote gevolgen. Hij werd door de Duitsers naar het Oranjehotel in Scheveningen gebracht en mishandeld. "Als je dat soort dingen leest, ga je je wel inleven in zo'n jonge man." Samen met zijn vader bezocht hij het Oranjehotel en cel 620 waar zijn opa gevangen heeft gezeten. Dit was voor zijn vader Wouter heel onwezenlijk: "Ik ben cel 620 binnengegaan en dan voel je de pijn. Ik heb even de muur gevoeld in de veronderstelling dat hij waarschijnlijk diezelfde muur heeft gevoeld. Dichterbij kom je bijna niet."

Het is dus te makkelijk om te zeggen dat alle Schalkhaarders fout waren, stelt Wouter. "Het is heel lang gezien als één zwarte bladzijde, maar het zijn drieduizend grijze bladzijden. Waarbij een deel donkergrijs is, tegen het zwarte aan. Maar daartussenin zit een hele grote grijze middengroep, waar mijn opa ook bij hoorde."

Benieuwd naar de zoektocht van Stefan en Wouter Rutgers? Kijk de documentaire Mijn opa was Schalkhaarder op NPO Start.

Luister naar Langs de Lijn en Omstreken

In Langs de Lijn en Omstreken (EO) gaat Joram Kaat verder over dit onderwerp in gesprek. Beluister de uitzending hier terug.

• Heeft iedereen het recht om te weten of jouw opa fout was in de oorlog?

  Heeft iedereen het recht om te weten of jouw opa fout was in de oorlog?

• Zoon van NSB'er geeft tips als je het verleden van je familie wil uitzoeken in het oorlogsarchief

  Zoon van NSB'er geeft tips als je het verleden van je familie wil uitzoeken in het oorlogsarchief

• Het grootste oorlogsarchief wordt openbaar: is dat wel veilig voor nabestaanden van 'foute' Nederlanders?

  Het grootste oorlogsarchief wordt openbaar: is dat wel veilig voor nabestaanden van 'foute' Nederlanders?