Heeft iedereen het recht om te weten of jouw opa fout was in de oorlog?
26 maart 2024 · 16:15| Leestijd:14 min
Update: 10 december 2024 · 10:29
In dit artikel aan het woord
"Bij ons heeft dit trauma al drie generaties doorgeëtterd. Dus ik vind het heel belangrijk dat het oorlogsarchief open gaat."
"Het individuele belang weegt niet altijd op tegen het collectieve belang."
"Het oorlogsarchief moet openbaar, maar zorgvuldig, stap voor stap."
"Overal waar dit aan de orde komt, moeten we proberen een normaal gesprek op gang te brengen."
"Pas na het lezen van mijn vaders dossier, snapte ik waarom alle mensen zo vijandig reageerden als ik mijn naam noemde."
"Ik zou wel willen weten wie mijn ouders hebben verraden, maar ik zou niets met die informatie doen. Vergeven kan, maar vergeten niet."
In het kort
Op 1 januari 2025 gaat het grootste en meest beladen oorlogsarchief van Nederland open: het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). Hierin staan dossiers van zo'n 425.000 Nederlanders die na de oorlog werden verdacht van collaboratie met de Duitsers. Straks kan je thuis, vanachter je laptop, met één druk op de knop zien of de opa of oma van je buurman, vriend of collega fout was in de oorlog. Maar is dat wel zo verstandig?
Wat denk jij?
Stel: jouw familie koos tijdens de oorlog de kant van de Duitsers, zou jij dit dan willen weten?
Update over openen oorlogsarchief
Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) wordt voorlopig toch niet online toegankelijk. Minister Eppo Bruins (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) stelt de geplande digitale openstelling van het beladen oorlogsarchief op 2 januari uit na een waarschuwingsbrief van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) over privacyrisico's.
Het oorlogsarchief wordt op 1 januari overigens wel openbaar toegankelijk. Iedereen die dat wil, kan dan fysieke dossiers opvragen. Alleen de digitale component wordt uitgesteld. De KVAN roept onder meer de politiek op om het online plaatsen van het oorlogsarchief toch mogelijk te maken, bijvoorbeeld door met de AP af te spreken dat de toezichtouder gedoogt in plaats van handhaaft.
Oorlogsarchief gaat open
Miljoenen Nederlanders hebben een opa, tante, neef of een ander familielid dat na de Tweede Wereldoorlog werd verdacht van collaboratie met de Duitsers. Omdat ze bijvoorbeeld iemand hadden verraden, lid waren geweest van de NSB of in het Duitse leger hadden gediend. Hun dossiers liggen in het oorlogsarchief.
In de dossiers kunnen foto’s, processen-verbaal, getuigenverklaringen, NSB-lidmaatschapskaarten of brieven voorkomen. Nu al mag je zo’n dossier bekijken, maar alleen onder strikte voorwaarden. Zo moet je de geboortedatum doorgeven en bewijzen dat de persoon is overleden. En je mag de documenten alleen bekijken op de studiezaal in het Nationaal Archief, zonder er foto’s van te maken.
Angst voor de gevolgen
De openbaarmaking dient volgens het Nationaal Archief een groot maatschappelijk belang: het recht van burgers op informatie. En het zal leiden tot een veel completer en realistischer beeld van de oorlog.
Tegelijkertijd roept de openbaarmaking allerlei dilemma’s op: wat betekent dit bijvoorbeeld voor nakomelingen van foute Nederlanders? Velen van hen zijn bang dat er vanaf 1 januari diep weggestopte familiegeheimen weer worden opgerakeld. Zij maken zich grote zorgen over wat er straks gaat gebeuren, en willen misschien liever dat het oorlogsarchief gesloten blijft. Vandaar de vraag: wat weegt zwaarder, het recht om te weten of het recht om te vergeten?
Dit is de discussieWat weegt zwaarder: weten of vergeten?
Om de openbaarmaking zo goed mogelijk te laten verlopen, is het ‘ethisch beraad’ opgericht. Nakomelingen van foute Nederlanders, Joodse slachtoffers en verzetsstrijders, historici en de betrokken instanties bespreken hier samen hoe de openbaarmaking van het oorlogsarchief zo zorgvuldig mogelijk kan plaatsvinden.
Directeur Tom De Smet van het Nationaal Archief praat ook mee in het ethisch beraad. Daar wordt hij continu herinnerd aan de dilemma's rond het online zetten van zulke gevoelige informatie.
Tom De Smet
Directeur Nationaal Archief"Er zijn veel gevoeligheden bij de nabestaanden van daders en slachtoffers. Met die gevoelens moeten we wel rekening houden in dit project."
Een ander dilemma is dat je niet kan sturen wat er met de informatie gebeurt die online komt te staan. Hij weet dat er altijd mensen zijn van kwade wil, die met online gegevens verkeerde dingen kunnen doen. Toch is dat volgens De Smet geen reden om de archieven gesloten te houden.
"Een archief heeft één missie: wij dienen het recht op informatie. Het individuele belang weegt hier dan niet altijd op tegen het collectieve belang. Het archief is zo rijk, het laat ons vanuit zoveel perspectieven naar de oorlog kijken. Als je dat de maatschappij ontzegt, ben je veel verder van huis. [...] Collaboratie is nog altijd een groot trauma. Daar wordt niet over gesproken. Wij hopen dat als de archieven opengaan het taboe doorbroken wordt."
Rinke is zoon van een foute vader. Hij maakt zich ernstige zorgen over de openbaarmaking en schreef hierover diverse brieven aan het Nationaal Archief. Om te waarschuwen voor de ernstige gevolgen die de openbaarmaking volgens hem kan hebben.
De vader van Rinke was lid van de NSB en werkte als SS-opperwachtmeester in Kamp Westerbork en bij de Ordnungspolizei. Rinke hoorde op zijn dertiende van zijn vader over diens verleden, en dat hij er geen spijt van had. Iets waar Rinke grote moeite mee heeft. Ruim twintig jaar geleden besloot hij het dossier van zijn vader te bekijken. Sindsdien geeft hij gastlessen op scholen over de betekenis van dit verleden.
Rinke Smedinga
Zoon van bewaker in kamp Westerbork"Al decennia gaan er in kleine gemeenschappen en dorpen verhalen rond over mensen die fout waren in de oorlog, bijvoorbeeld de foute fietsenmaker. Als na 1 januari bekend gaat worden hoe het precies zat met dat soort families, ben ik bang dat er hele nare reacties gaan komen. Daar moet je op anticiperen. Dat moet je niet maar laten gebeuren, als een soort maatschappelijk experiment."
Rinke wilde wel weten hoe het zat met zijn vader. Maar dat geldt niet voor iedereen. Hij kent mensen die weten dat familieleden mogelijk fout waren, maar die er heel bewust voor kiezen om zich er niet in te verdiepen. Maar hoe anders is dat als ze straks na 1 januari geconfronteerd worden met vrienden, buren en collega’s die zeggen: ‘Goh, ik las dat, ik hoorde dat.'
"Het archief is een geweldige bron van informatie en is klaar voor alles en nog wat. Maar zijn wij dan ook wel klaar om het te ontvangen en het te kunnen begrijpen? Het oorlogsarchief moet openbaar, maar zorgvuldig, stap voor stap."
Zorgvuldig. Voorzichtig. Die woorden gebruikt ook Jeroen Saris als het over de openbaarmaking van het CABR gaat. Saris is voorzitter van de Werkgroep Herkenning, een lotgenotengroep voor nakomelingen van mensen die in de Tweede Wereldoorlog samenwerkten met de nazi’s. Het verleden van deze foute familieleden drukt nog steeds zwaar op hen. Ook Saris worstelde lange tijd met de foute keuzes die zijn vader tijdens de oorlog maakte.
Dat de oorlogsarchieven straks open gaan, vindt hij goed:
Jeroen Saris
Voorzitter Werkgroep Herkenning"Maar wel zo voorzichtig mogelijk en met zoveel mogelijk respect voor iedereen die voorkomt in die archieven. En we moeten proberen om overal waar dit aan de orde komt, een normaal gesprek op gang te brengen wat ons in Nederland is overkomen."
De Werkgroep Herkenning roept mensen op om nú alvast op onderzoek uit te gaan als je vermoedt dat je familie fout was in de oorlog. Dien een aanvraag in bij het Nationaal Archief. Laat je niet verrassen, is het advies van de lotgenotengroep.
De meeste mensen van de Werkgroep Herkenning hebben, net als Saris, al het dossier van hun familie bekeken in het oorlogsarchief. Een vlucht naar voren, voor als straks alle informatie voor iedereen openbaar is. Maar ook omdat ‘weten’ op een bepaalde manier helend kan zijn. En er ook dingen op hun plek kunnen vallen. Tenminste, zo ervoer Tanja van der Woud dat. Haar vader was NSB’er bij de Sicherheitsdienst.
Tanja van der Woud
Dochter van NSB’er bij de Sicherheitsdienst"Dat de archieven open gaan, heeft ook voordelen. Je bent allemaal bang voor wat je in dat archief gaat lezen. Was mijn vader fout, en hoe fout was ‘ie dan? Er zijn twee mogelijkheden. Of het valt mee, of het valt gigantisch tegen. Als het meevalt, dan heb je geen probleem. Als het tegenvalt, en dat was in mijn geval zo, dan kan het ook helpen om dingen te duiden. Pas nadat ik het dossier van mijn vader had gelezen, snapte ik waarom alle mensen zo vijandig reageerden als ik mijn naam noemde na de oorlog."
Voor Tanja vielen er na het lezen van haar vaders dossier puzzelstukjes op zijn plek. Ook de Joodse Miel Andriesse hoopt antwoorden te vinden in het archief. Namelijk op de vraag die al zijn hele leven door zijn hoofd spookt - wie heeft mijn ouders verraden?
Andriesse overleefde als enige van zijn Joodse familie de Holocaust. Zijn ouders zaten ondergedoken, maar zijn verraden. Ze zijn naar kamp Vugt gebracht en op 15 november 1943 vanuit daar rechtstreeks naar Auschwitz gedeporteerd. Miel overleefde de oorlog doordat zijn ouders hem als dertien maanden oude baby op tijd konden weggeven aan mensen van het verzet.
Miel moet nog negen maanden wachten voordat hij in de oorlogsarchieven op zoek kan gaan naar de verraders van zijn ouders. Want op dit moment kan je in het CABR alleen een dossier bekijken als je de naam van de verdachte kent, plus zijn geboorte- en sterfdatum. Maar die gegevens heeft Miel niet, want hij weet niet wie de verrader van zijn ouders is.
Voor Miel is het dus heel belangrijk dat de archieven straks opengaan en digitaal doorzoekbaar worden. Zodat hij ook op andere manieren kan zoeken in het archief.
Miel Andriesse
Overleefde als enige van zijn Joodse familie de Holocaust"Iedereen moet dat archief in kunnen zien en weten wat er is gebeurd. En vervolgens bij zichzelf te rade gaan wat hij met alle informatie doet. Ik zou wel willen weten wie mijn ouders heeft verraden, maar ik zou er verder niets mee willen doen. Vergeven kan, maar vergeten niet."
Trauma ettert al drie generaties door
Het gezin waarin de oma van Maaike opgroeide koos bewust voor de NSB. Zo was haar oom Bob de eigenaar van de bekende NSB-boekhandel Het Bolwerk in Amsterdam. Omdat Maaike hier meer over wilde weten, ging ze samen met haar vader Frans alvast de dossiers bekijken in het oorlogsarchief.
Daarin vinden ze onder meer een getuigenverklaring over de familie Zijfers. Een buurman vertelt dat het gezin de NSB-vlag uithing als Mussert jarig was en dat er voor de ramen 'NSB-propagandabiljetten' hingen. Maar ook dat meneer Zijfers goed bekend stond in de buurt en dat hij niemand heeft verraden of met verraad heeft bedreigd.
Maaike vindt dat dit heel mooi weergeeft dat haar grootouders ‘absoluut en weloverwogen kozen voor de NSB’. Maar dat ze tegelijkertijd ook goed bekend stonden en niemand zouden verraden. Dat al deze informatie vanaf 1 januari voor iedereen te lezen is, vindt Maaike alleen maar goed.
Maaike
Haar oma's gezin koos bewust voor de NSB"Bij ons heeft dit trauma al drie generaties doorgeëtterd. Het verleden mocht er niet zijn. En natuurlijk zijn er dingen in de familie gebeurd waar je tenen krom van gaan staan en waar je maag van omdraait, zoals de foto van Hitler in één van de dossiers. Maar er staan ook positieve verhalen tegenover. Dus gooi het archief open en voorkom dat het trauma nog drie generaties door wordt gegeven. Wees transparant en praat erover."
Praat mee
Wil jij weten of een familielid fout was in de oorlog, of denk je: het is beter om het verleden te laten rusten? Deel je verhaal!
Jan's familie was NSB-lid: 'Ik schrok me kapot'
Regelmatig komen ze samen, lotgenoten van de Werkgroep Herkenning. Om met andere nakomelingen van 'foute' Nederlanders te praten over de schaamte, pijn en het verdriet dat dit verleden vaak met zich meebrengt. Jan Wunderink is één van hen.
André, zoon van een SS'er: 'Het blijft toch je vader'
André de Voor stamt af van een 'fout' familielid, al ziet André dat niet zo zwart-wit. Zijn vader Ludwig bouwde bunkers in Frankrijk voor de Duitse Wehrmacht en vocht vanaf 1941 voor de Waffen SS aan het Oostfront. De reden: hij had geld nodig, want was ontslagen. En hij had een hekel aan communisten. Over die keuze van zijn vader voor de SS heeft André geen oordeel. "Je kunt je eigenlijk niet verplaatsen in die tijd. Hoe dat toen was, in de oorlog. Wat zou ik doen als ik geen geld had? Ik weet het niet. Maar het is en blijft wel mijn vader. En dat is toch je voorbeeld, he?"
In tegenstelling tot veel andere nakomelingen van 'foute' Nederlanders, schaamt André zich niet voor de daden van zijn vader. "Waarom zou ik?" Dat vanaf volgend jaar iedereen online kan zien wat zijn vader heeft gedaan, vindt André prima. Zelf wacht hij niet tot 1 januari 2025: hij gaat nú al de dossiers van zijn ouders bekijken.
Dit is de Kwestie (EO)
Dit is de Kwestie (EO) maakte een tweeluik over het opengaan van de oorlogsarchieven. Beide afleveringen zijn nu te zien op NPO Start.
Wil je meer weten over het openbaar maken en digitaliseren van de 30 miljoen documenten in het oorlogsarchief? Dat kan hier.
Praat mee
Wat weet jij over het oorlogsverleden van jouw familie?
- Moet jij je voorbereiden op een wereldoorlog of een enorme ramp?
Moet jij je voorbereiden op een wereldoorlog of een enorme ramp?
- Te weinig vrouwen in het leger problematisch? 'We kunnen ons land niet verdedigen met alleen mannen'
Te weinig vrouwen in het leger problematisch? 'We kunnen ons land niet verdedigen met alleen mannen'
