Is een mobiele telefoon écht zo schadelijk voor kinderen?

Steeds meer kinderen onder de twaalf hebben een smartphone. Dit kan meerdere negatieve effecten hebben: minder bewegen, fysieke klachten door verkeerde houdingen, en verstoord slaapgedrag. Mentale gevolgen zijn concentratieproblemen, verslaving, mentale gezondheidsklachten, en pestgedrag. Toch zijn er ook voordelen: kinderen blijven bereikbaar, onderhouden sociale contacten en leren nieuwe dingen. Maar de vraag blijft of de positieve gevolgen opwegen tegen de negatieve.

Uit onderzoek van DIT blijkt dat ouders evengoed zorgen om maken om het smartphonegebruik van hun kroost. Ze zijn vooral bezorgd om de invloed van smartphones op concentratie, slaaptekort en eenzaamheid. Volgens het onderzoek van DIT vindt 79% van de Nederlanders het een goed idee om te wachten met een smartphone tot de brugklas, en 70% vindt dat er meer moet gebeuren om het smartphonegebruik onder kinderen te ontmoedigen. Veel ouders geven daarnaast aan dat hun kinderen meer achter schermen zitten dan ze zouden willen, maar dat ze het lastig vinden dit te beperken.

In Dit is Tijs (EO) gaan psychiater Esther van Fenema en pedagoog Daniël Lechner over dit onderwerp in gesprek. Van Fenema stelt dat het smartphonegebruik van kinderen beperkt moet worden, terwijl Lechner benadrukt dat scrollen en swipen waardevol kan zijn voor jongeren. Moeder Annemarie deelt hoe het is om haar zoons op te voeden zonder smartphoneregels. Haar zoon Maarten haalt hoge cijfers voor Engels omdat hij graag en vaak met mensen uit het buitenland communiceert via de videogame Minecraft. 

Naar aanleiding van de vraag om als deskundige aan te geven of we het eens of oneens zijn met de stelling om kinderen pas een smartphone te geven in de brugklas, willen we als afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, het Trimbos-instituut en de Schakel- en Adviesraad (SAR) graag een genuanceerd antwoord geven.
Door de publicatie van het boek ‘Generatie angststoornis’ van sociaal psycholoog Haidt is een discussie ontstaan over sociaal media gebruik door kinderen. Hij komt tot de conclusie dat het sociaal mediagebruik de oorzaak is van de toename van psychische problemen bij kinderen en jongeren. Hij komt in zijn boek tot vier fundamentele hervormingen: (1) geen smartphonegebruik tot ‘high school’; (2) geen sociale media voordat een kind zestien jaar wordt; (3) telefoonvrije scholen; en (4) veel meer ruimte voor vrij spel zonder toezicht, en voor zelfstandigheid in de kindertijd. In het verlengde daarvan is er internationaal, en ook in Nederland, een actiegroep van moeders ontstaan die ook pleiten voor een verbod van de smartphone voor kinderen en tieners en voor telefoonvrije scholen.
Er is inmiddels, en ons inziens terecht, de nodige kritiek op de conclusie van Haidt dat de (voornaamste) oorzaak van de toename van psychische problemen bij kinderen en jongeren het sociaal mediagebruik is. Uit onderzoek blijkt dat bij de toename van deze psychische problemen meerdere factoren een rol spelen, zoals toename van druk op schoolwerk (prestatiedruk) en onderwijsachterstanden door de coronaperiode die ingehaald moeten worden. Er is dus niet één oorzaak aan te wijzen, zoals Haidt doet. Verder onderzoek naar al deze oorzaken is belangrijk.
Ook uit het rapport van de American Psychological Association (APA; 2023) blijkt dat sociale media op zichzelf niet goed of slecht zijn. De effecten van het gebruik van sociale media zijn afhankelijk van wat kinderen en tieners online kunnen zien en doen, hun vaardigheden en kwetsbaarheden, en de context waarin ze opgroeien. De vroege adolescentie is in dit verband een kwetsbaardere periode dan de late adolescentie, gezien de biopsychosociale veranderingen in de periode van 11 tot 14 jaar. In de vroege adolescentie zijn de jongeren gevoeliger voor sociale feedback. De negatieve gevolgen van sociaal mediagebruik kunnen zijn het krijgen van slaapproblemen, cyberpesten, het aanmoedigen van negatief gedrag (automutileren) (APA, 2024).
Sociale media bieden ook veel kansen voor jongeren. Sociale media kunnen bijdragen aan identiteitsontwikkeling, spel, inspiratie en sociale verbondenheid, en kunnen voor subgroepen ook een veilige plek zijn om bij sociale angst zichzelf te ontdekken of om gelijkgestemden te ontmoeten, bijvoorbeeld lhbtqia+ (Craig e.a., 2021).
Er zijn nog de nodige kennishiaten. Er is meer kwalitatief hoogstaand onderzoek nodig naar de langetermijngevolgen van het gebruik van sociale media op de ontwikkeling van kinderen en jongeren, positieve en negatieve gevolgen voor kwetsbare groepen, en naar de gevolgen van excessief gebruik van sociale media en verslavende effecten (Zinkstok, 2023).
Vanaf 1 januari 2024 is er een telefoonverbod in de klas op middelbare scholen en vanaf de zomer 2024 ook op basisscholen. Zo’n verbod op school heeft voor- en nadelen, zoals blijkt uit een recent Nederlands rapport (Pouwels e.a., 2024). Voordelen van zo’n verbod zijn bijvoorbeeld minder snel afgeleid zijn en zelf moeten nadenken over het oplossen van een probleem of vraagstelling. Een nadeel van zo’n verbod is bijvoorbeeld dat smartphones ook kunnen helpen de taalvaardigheid te vergroten.  Het is belangrijk om alle gevolgen van zo’n verbod goed te onderzoeken.
Geen smartphone tot de brugklas en geen sociale media voor het zestiende jaar kan ertoe leiden dat jongeren onvoldoende kennis en vaardigheden opdoen om vanaf hun zestiende jaar voldoende mediawijs te zijn. Ook dit vraagt verder onderzoek.
Naar aanleiding van het voornoemde APA-rapport formuleerde collega Zinkstok vijf adviezen over sociale media voor ouders van tieners: (1) wees bewust dat het zich ontwikkelende brein kwetsbaar kan zijn voor specifieke eigenschappen van sommige sociale media, zoals misinformatie, nadruk op uiterlijk. Vooral de eerste jaren van de adolescentie (10-14 jaar) is meer ouderlijke supervisie nodig dan later; (2) kijk samen met je kind naar sociale media en praat over wat je tegenkomt; (3) geef zelf het goede voorbeeld en ga gezond om met sociale media; (4) let op tekenen van problematisch gebruik, zoals extreem veel tijd doorbrengen op sociale media en liegen over het gebruik; en (5) leer je kind socialemediavaardigheden aan, zoals geen foto’s of persoonlijke gegevens delen.
Met deze brief willen we graag bijdragen aan een genuanceerde discussie.
Met vriendelijke groet,
Namens Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP)
Prof. dr. C.L. Mulder, voorzitter Prof. dr. R.J.L. Lindauer, voorzitter afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie NVvP
Namens Trimbos-Instituut: voor mentale gezondheid Prof. dr. M. Kleinjan Dr. N. Griffioen
Namens Schakel- en Adviesraad (SAR): partnerschap in jeugdhulpexpertise
Prof. dr. X. Moonen, voorzitter SAR Dr. P. Dijkshoorn

Verantwoording onderzoek
DataIM heeft in opdracht van de EO een vragenlijst afgenomen onder een representatieve steekproef van de Nederlandse bevolking over zes maatschappelijke thema's. De vragenlijst is opgesteld door onderzoekers van de EO; de dataverzameling, herweging en data-analyse zijn uitgevoerd door DataIM. Het veldwerk is uitgevoerd in juli 2024, aansluitend bij de EO programmareeks “Dit is de kwestie”. Voorliggend rapport presenteert de resultaten van het thema: Kinderen en smartphones.