De eerste afbeelding van Jezus was een spotprent: 'Het kruis was beschamend en gênant'

Dat het kruis een wereldwijd bekend symbool zou worden, was dus niet vanzelfsprekend bij het ontstaan van het christendom. “Het was voor Romeinen ondenkbaar dat een gekruisigde een held en een God zou zijn”, aldus Paas. De bekende Romeinse redenaar en politicus Cicero schreef bijvoorbeeld dat je niet over het kruis sprak in beschaafd gezelschap. Dat christenen een gekruisigde aanbaden begrepen de Romeinen niet: “Het kruis was beschamend en gênant.” Dat benoemt de bekende apostel Paulus zelf ook, zegt podcastpresentator David Boogerd, hij noemde de kruisiging “voor Joden een struikelblok en voor Grieken een dwaasheid”. Daar voegt Paas aan toe: "Maar hij noemt het ook de kracht en de wijsheid van God."

Ook de eerste christenen liepen volgens Paas niet met de afbeelding van een gekruisigde Jezus te koop: “Misschien vonden zij de kruisiging ook te beschamend om af te beelden?” Historicus Beatrice de Graaf vertelt dat in de catacomben van Rome, de tunnelstelsels met ondergrondse begraafplaatsen, waar de eerste christenen samenkwamen, de oudste christelijke kunst is te vinden: “Ze schilderden allerlei soorten fresco’s op de muren.” En in die eerste christelijke kunst valt iets op: Jezus wordt vooral als herder, leraar en overwinnaar afgebeeld.

Spotprent

Maar de eerste bekende afbeelding van Jezus werd niet gevonden in de catacomben, maar op een muur niet ver van het huidige Vaticaan. De graffiti komt uit de tweede eeuw na Christus. Je ziet Jezus met de kop van een ezel, met daarnaast een figuurtje dat zijn handen opheft naar de ezel. En daaronder de tekst: “Alexamenos aanbidt zijn God.” De oudste afbeelding van Jezus is dus een spotprent. Deze afbeelding laat volgens Paas perfect zien hoe vreemd het voor de Romeinen was om een gekruisigde God te aanbidden.

Waar de eerste christenen huiverig waren in het gebruik van het kruis als symbool van hun geloof, werd het later omarmd door christelijke machthebbers. Constantijn, de eerste christelijke keizer van het Romeinse Rijk, liet in het begin van de vierde eeuw de Oude Sint-Pietersbasiliek bouwen in Rome. De basiliek kreeg de vorm van een kruis. “Het bespottelijke symbool werd omarmd door de keizer”, concludeert Boogerd.

Wat is het goede?

Friedrich Nietzsche, de bekende atheïstische filosoof uit de 19e eeuw, had de spotprent van Jezus met de ezelskop misschien wel kunnen waarderen, suggereert Boogerd. "Hij verzette zich tegen de ‘joodse slavenmoraal’. Hij vond het christendom veel te soft. Hij betreurde het dat de joods-christelijke revolutie had gewonnen en daarmee de moraliteit bepaalde”, zegt Paas. Nietzsche schreef: “Zou men iets gevaarlijkers kunnen bedenken dan dat verlokkende, verdovende en verdervende symbool van het ‘heilige kruis’?” Hij noemt het idee van een gekruisigde God “een huiveringwekkende paradox” en “een absurd idee”.

Nietzsche kennen we vooral van zijn beroemde woorden: “God is dood, en wij hebben hem vermoord.” Die God moest hij wel doden, zegt De Graaf. “Want voor hem was die God en die slavenmoraal helemaal het beenmerg van de westerse beschaving. Het idee dat je opkomt voor zwakkeren, vond Nietzsche verfoeilijk. En om van die christelijke moraal af te komen, moest God dood.”

De nazi’s hebben zich laten inspireren door Nietzsche, zegt Paas. “En wat er onder de nazi’s is gebeurd in Europa is lange tijd nog het anker geweest van onze moraal en mensenrechten. Dat moest nooit meer gebeuren.” Maar we lijken op dit moment in een tijd te leven, waarin politici hardop mensenrechten in twijfel trekken en waarin getwijfeld wordt aan wat überhaupt nog goed en kwaad is, stelt Paas. En dat maakt de zoektocht in de podcast naar de christelijke wortels van het Westen zo urgent volgens hem: “Waar komt onze moraliteit nou echt vandaan?”

Meer weten?

Luister naar De Ongelooflijke Geschiedenis

In de nieuwe podcast De Ongelooflijke Geschiedenis (EO) gaat presentator David Boogerd verder over dit onderwerp in gesprek met historicus Beatrice de Graaf en theoloog Stefan Paas. Beluister de uitzending hieronder als podcast.

Luister jij liever via een ander kanaal? Klik hier om het gesprek af te spelen op jouw favoriete podcast-app.

Dit maakten we ook

• Bestaat genezing na gebed? 'Ze sprong op uit haar rolstoel'

  Bestaat genezing na gebed? 'Ze sprong op uit haar rolstoel'

• Isabella is advocaat op de Zuidas en… non?

  Isabella is advocaat op de Zuidas en… non?

• De Ongelooflijke Podcast start nieuw platform vol verdieping

  De Ongelooflijke Podcast start nieuw platform vol verdieping