'Het begon met kleine stapjes' - wat we kunnen leren van de jaren vóór de Tweede Wereldoorlog
7 mei 2025 · 17:01| Leestijd:5 min
Update: 8 mei 2025 · 13:57
In dit artikel aan het woord
"Onverdraagzaamheid in de samenleving en in de politiek komt niet uit het niets. Het begint klein en het wordt steeds erger."
"Het is anders nu en minder erg. De situatie is onvergelijkbaar."
In het kort
Er wordt veel gepraat over de Tweede Wereldoorlog, maar we hebben te weinig oog voor de jaren vóór de oorlog begon. Een tijd waar we juist van moeten leren om patronen te herkennen. Dat zegt Vrij Nederland-hoofdredacteur Sander Heijne. Is het belangrijk dat we meer aandacht hebben voor de jaren 20 en 30 en leren van alle gebeurtenissen?
Samenvatting van DIT artikel
Sander Heijne, hoofdredacteur van Vrij Nederland, zegt dat we vaak alleen naar de oorlog zelf kijken. Maar volgens hem is het juist belangrijk om ook te letten op de jaren ervoor. Toen begonnen kleine veranderingen: groepen mensen werden buitengesloten, rechters en journalisten werden verdacht gemaakt, en stap voor stap werd de democratie zwakker. Heijne ziet nu soortgelijke dingen gebeuren, bijvoorbeeld in Hongarije en de Verenigde Staten. Hij waarschuwt dat we goed moeten opletten, zodat het niet weer misgaat.
Schrijver Jessica Durlacher denkt daar anders over. Zij vindt dat de situatie nu heel anders is dan toen. Na de Eerste Wereldoorlog was Duitsland arm en instabiel, en de democratie was er nog nieuw. Dat is nu niet zo. Volgens Durlacher werkt onze democratie juist goed: plannen worden besproken in het parlement en fouten kunnen worden hersteld. Toch blijft Heijne erbij: het begint altijd met kleine stapjes, en daarom moeten we waakzaam zijn.
Wat denk jij?
Moeten we meer leren over de periode vóór de oorlog?
Nooit meer een Tweede Wereldoorlog
Veel mensen kennen indrukwekkende films en series over de Tweede Wereldoorlog, zoals Schindler’s List, Saving Private Ryan, The Pianist en de EO-serie De Joodse Raad. Die geven een beeld van wat er tijdens de oorlog gebeurde. Maar oorlog komt niet uit het niets. Er gaan jaren van kleine, ingrijpende veranderingen aan vooraf. Sander Heijne, hoofdredacteur van Vrij Nederland, schrijft in een essay dat het belangrijk is om juist naar die periode voor de oorlog te kijken, om signalen te herkennen en te voorkomen dat de geschiedenis zich herhaalt.
In het EO-programma Dit is Tijs legt hij uit: "Zo’n oorlog ontstaat niet in een vacuüm. De massamoorden, genocides en misdaden zijn het gevolg van een voorgeschiedenis. Een lange periode waarin antidemocratische en antisemitische ideeën stap voor stap normaal werden. Dat proces duurde jaren."
Hij waarschuwt: "Als we alleen terugkijken op de oorlog zelf, en niet op de twintig jaar ervoor waarin haat en uitsluiting langzaam normaal werden, dan lopen we het risico dat zoiets opnieuw kan gebeuren."
Dit is de discussieLijkt 'onze tijd' op de jaren voor de Tweede Wereldoorlog?
Sander Heijne, hoofdredacteur van Vrij Nederland, zegt het eigenlijk al: een oorlog ontstaat niet zomaar, daar gaat een heel proces aan vooraf. Stapje voor stapje. Maar Heijne is bang dat we die stapjes niet herkennen:
Sander Heijne
Hoofdredacteur Vrij Nederland"Onverdraagzaamheid in de samenleving en in de politiek komt niet uit het niets. Het begint klein en het wordt steeds erger. Dat proces, in ons publieke, collectieve bewustzijn wordt dat, in mijn ogen, veel te weinig herkent. Terwijl mensen het wel heel duidelijk herkennen dat concentratiekampen als Auschwitz verschrikkelijk waren. Maar dat we de stappen er naartoe niet herkennen, betekent dat we als kiezer eigenlijk niet goed zijn uitgerust om tijdig in te grijpen op het moment dat de politiek van onverdraagzaamheid de overhand neemt."
Heijne maakt zich zorgen over de politieke ontwikkelingen van nu en ziet duidelijke overeenkomsten met de periode vóór de Tweede Wereldoorlog. Volgens hem herhaalt de geschiedenis zich niet letterlijk, maar zijn er wel duidelijke parallellen te trekken tussen de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw en de situatie in 2025:
"Er is momenteel sprake van een politiek van onverdraagzaamheid, waarin bepaalde groepen worden uitgesloten. Vanuit populistische motieven worden belangrijke regels van de rechtsstaat aan de kant geschoven. In sommige landen zijn zelfs parlementen buitenspel gezet. Dat gebeurde destijds ook, stap voor stap. Je zou kunnen zeggen dat er nu, bijvoorbeeld in Hongarije en de Verenigde Staten, een president aan de macht is die vooral regeert via eigen besluiten. Dat doet me denken aan de periode vóór de Tweede Wereldoorlog. Er zijn parallellen die we niet mogen negeren."
In welke landen is het parlement minder invloedrijk geworden of buiten spel gezet?
Er zijn op dit moment verschillende landen waar het parlement (of de wetgevende macht in bredere zin) stelselmatig buitenspel is gezet of minder invloed heeft gekregen, vaak onder invloed van leiders met autoritaire trekken. Hier zijn een paar duidelijke voorbeelden:
🇭🇺 Hongarije (onder Viktor Orbán)
- In Hongarije regeerde premier Orbán tijdens de coronacrisis maandenlang per decreet, zonder controle van het parlement.
🇹🇷 Turkije (onder Recep Tayyip Erdoğan)
- Na de mislukte coup in 2016 kreeg Erdoğan via een referendum in 2017 verregaande presidentiële bevoegdheden. Sindsdien heeft het parlement fors aan invloed ingeleverd, terwijl de president wetten kan maken per decreet.
🇷🇺 Rusland (onder Vladimir Poetin)
- Poetin regeert vrijwel zonder effectieve parlementaire tegenspraak. Hervormingen in 2020 stelden hem in staat tot 2036 aan de macht te blijven. En in Rusland is het parlement in feite gereduceerd tot een uitvoeringsorgaan van het Kremlin.
🇺🇸 Verenigde Staten (onder Donald Trump, eerste termijn van 2017-2021)
- Ook in de Verenigde Staten was tijdens het eerste termijn van het presidentschap van Donald Trump al te zien hoe het parlement werd omzeild met presidentiële decreten en hoe de democratische controlemechanismen onder druk kwamen te staan. Voorbeelden zijn het eenzijdig opzeggen van verdragen, het omzeilen van het Congres bij defensie-uitgaven, en het weigeren van medewerking aan parlementaire onderzoeken.
Schrijver Jessica Durlacher, dochter van Auschwitz-overlevende Gerhard Durlacher, houdt zich al haar hele leven bezig met de gevolgen van de Holocaust. In haar romans, zoals Het Geweten (1997) en haar tweede roman De dochter (2000), onderzoekt ze hoe oorlogstrauma’s doorwerken in volgende generaties.
Durlacher herkent de vergelijking van de periode voor de Tweede Wereldoorlog niet:
Jessica Durlacher
Auteur"Die overeenkomsten zijn er eigenlijk niet echt. De invloed van de Eerste Wereldoorlog op Duitsland was gigantisch: het geld werd veel minder waard door de extreme inflatie, er was een enorme recessie. Die verschrikkelijke situatie, dat is nu helemaal niet aan de hand. Mensen zijn niet wanhopig. Niet op die manier. En bovendien: Duitsland had nog maar heel kort democratie leren kennen. Wij hebben nu al zo lang democratie in ons land."
Zij vindt juist dat de democratie ons behoedt voor fouten uit het verleden:
"Je ziet het ook nu: er gebeuren natuurlijk dingen die opvallend zijn, zoals rare voorstellen in de Tweede Kamer. Maar daar wordt over gedebatteerd en dat wordt uiteindelijk dan weer rechtgezet door de democratie. Het is anders nu en minder erg. De situatie is onvergelijkbaar."
De economische situatie is anders, net als de voorgeschiedenis, beaamt Heijne. Maar daarnaast ziet hij wel een aantal andere overeenkomsten waar hij zich ernstig zorgen over maakt:
Sander Heijne
Hoofdredacteur Vrij Nederland"Het is toen in stappen gegaan. Het begon met politici die complotten verspreidden, en rechters en journalisten verdacht maakten. In landen als Hongarije en zelfs de Verenigde Staten, met hun lange democratische traditie, zie je nu al dat een president uitspraken van rechters negeert. Ook worden media aangevallen vanuit de politiek. De grote overeenkomsten zijn volgens mij dat onze democratie kwetsbaar is voor propaganda en harde, onverdraagzame politiek. En dat wij als kiezers vaak niet doorhebben hoe kwetsbaar onze rechtsstaat is. Soms vinden mensen het juist aantrekkelijk als politici de rechter of de vrije pers kleiner willen maken. Terwijl die er zijn om ons te beschermen."
Praat mee
Hoe voel jij je na het lezen van dit artikel? En wil je nog iets kwijt?
Kijk Dit is Tijs
In Dit is Tijs (EO) gaat presentator Tijs van den Brink verder over dit onderwerp in gesprek met Sander Heijne (hoofdredacteur van Vrij Nederland) en Jessica Durlacher (schrijver). Klik hier om de volledige uitzending te bekijken via NPO Start.
Luister Dit is Tijs als podcast
Je kunt Dit is Tijs (EO) ook terugluisteren als podcast. Klik hier om de uitzending af te spelen op jouw favoriete podcast-app.
Dit maakten we ookMoet de samenleving weerbaarder worden vanwege een mogelijke oorlog?
Moet de samenleving weerbaarder worden vanwege een mogelijke oorlog?
