'Het begon met kleine stapjes' - wat we kunnen leren van de jaren vóór de Tweede Wereldoorlog

Nooit meer een Tweede Wereldoorlog

Veel mensen kennen indrukwekkende films en series over de Tweede Wereldoorlog, zoals Schindler’s List, Saving Private Ryan, The Pianist en de EO-serie De Joodse Raad. Die geven een beeld van wat er tijdens de oorlog gebeurde. Maar oorlog komt niet uit het niets. Er gaan jaren van kleine, ingrijpende veranderingen aan vooraf. Sander Heijne, hoofdredacteur van Vrij Nederland, schrijft in een essay dat het belangrijk is om juist naar die periode voor de oorlog te kijken, om signalen te herkennen en te voorkomen dat de geschiedenis zich herhaalt. 

In het EO-programma Dit is Tijs legt hij uit: "Zo’n oorlog ontstaat niet in een vacuüm. De massamoorden, genocides en misdaden zijn het gevolg van een voorgeschiedenis. Een lange periode waarin antidemocratische en antisemitische ideeën stap voor stap normaal werden. Dat proces duurde jaren."

Hij waarschuwt: "Als we alleen terugkijken op de oorlog zelf, en niet op de twintig jaar ervoor waarin haat en uitsluiting langzaam normaal werden, dan lopen we het risico dat zoiets opnieuw kan gebeuren."

Lijkt 'onze tijd' op de jaren voor de Tweede Wereldoorlog?

Sander Heijne, hoofdredacteur van Vrij Nederland, zegt het eigenlijk al: een oorlog ontstaat niet zomaar, daar gaat een heel proces aan vooraf. Stapje voor stapje. Maar Heijne is bang dat we die stapjes niet herkennen:

000

scherm sluiten

000

Sander Heijne

Hoofdredacteur Vrij Nederland

"Onverdraagzaamheid in de samenleving en in de politiek komt niet uit het niets. Het begint klein en het wordt steeds erger. Dat proces, in ons publieke, collectieve bewustzijn wordt dat, in mijn ogen, veel te weinig herkent. Terwijl mensen het wel heel duidelijk herkennen dat concentratiekampen als Auschwitz verschrikkelijk waren. Maar dat we de stappen er naartoe niet herkennen, betekent dat we als kiezer eigenlijk niet goed zijn uitgerust om tijdig in te grijpen op het moment dat de politiek van onverdraagzaamheid de overhand neemt."

000

Heijne maakt zich zorgen over de politieke ontwikkelingen van nu en ziet duidelijke overeenkomsten met de periode vóór de Tweede Wereldoorlog. Volgens hem herhaalt de geschiedenis zich niet letterlijk, maar zijn er wel duidelijke parallellen te trekken tussen de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw en de situatie in 2025:

000

scherm sluiten

000

"Er is momenteel sprake van een politiek van onverdraagzaamheid, waarin bepaalde groepen worden uitgesloten. Vanuit populistische motieven worden belangrijke regels van de rechtsstaat aan de kant geschoven. In sommige landen zijn zelfs parlementen buitenspel gezet. Dat gebeurde destijds ook, stap voor stap. Je zou kunnen zeggen dat er nu, bijvoorbeeld in Hongarije en de Verenigde Staten, een president aan de macht is die vooral regeert via eigen besluiten. Dat doet me denken aan de periode vóór de Tweede Wereldoorlog. Er zijn parallellen die we niet mogen negeren."

000

Schrijver Jessica Durlacher, dochter van Auschwitz-overlevende Gerhard Durlacher, houdt zich al haar hele leven bezig met de gevolgen van de Holocaust. In haar romans, zoals Het Geweten (1997) en haar tweede roman De dochter (2000), onderzoekt ze hoe oorlogstrauma’s doorwerken in volgende generaties.

Durlacher herkent de vergelijking van de periode voor de Tweede Wereldoorlog niet:

000

scherm sluiten

000

Jessica Durlacher

Auteur

"Die overeenkomsten zijn er eigenlijk niet echt. De invloed van de Eerste Wereldoorlog op Duitsland was gigantisch: het geld werd veel minder waard door de extreme inflatie, er was een enorme recessie. Die verschrikkelijke situatie, dat is nu helemaal niet aan de hand. Mensen zijn niet wanhopig. Niet op die manier. En bovendien: Duitsland had nog maar heel kort democratie leren kennen. Wij hebben nu al zo lang democratie in ons land."

000

Zij vindt juist dat de democratie ons behoedt voor fouten uit het verleden:

000

scherm sluiten

000

"Je ziet het ook nu: er gebeuren natuurlijk dingen die opvallend zijn, zoals rare voorstellen in de Tweede Kamer. Maar daar wordt over gedebatteerd en dat wordt uiteindelijk dan weer rechtgezet door de democratie. Het is anders nu en minder erg. De situatie is onvergelijkbaar."

000

De economische situatie is anders, net als de voorgeschiedenis, beaamt Heijne. Maar daarnaast ziet hij wel een aantal andere overeenkomsten waar hij zich ernstig zorgen over maakt:

000

scherm sluiten

000

Sander Heijne

Hoofdredacteur Vrij Nederland

"Het is toen in stappen gegaan. Het begon met politici die complotten verspreidden, en rechters en journalisten verdacht maakten. In landen als Hongarije en zelfs de Verenigde Staten, met hun lange democratische traditie, zie je nu al dat een president uitspraken van rechters negeert. Ook worden media aangevallen vanuit de politiek. De grote overeenkomsten zijn volgens mij dat onze democratie kwetsbaar is voor propaganda en harde, onverdraagzame politiek. En dat wij als kiezers vaak niet doorhebben hoe kwetsbaar onze rechtsstaat is. Soms vinden mensen het juist aantrekkelijk als politici de rechter of de vrije pers kleiner willen maken. Terwijl die er zijn om ons te beschermen."

000

Kijk Dit is Tijs

In Dit is Tijs (EO) gaat presentator Tijs van den Brink verder over dit onderwerp in gesprek met Sander Heijne (hoofdredacteur van Vrij Nederland) en Jessica Durlacher (schrijver). Klik hier om de volledige uitzending te bekijken via NPO Start.

Luister Dit is Tijs als podcast

Je kunt Dit is Tijs (EO) ook terugluisteren als podcast. Klik hier om de uitzending af te spelen op jouw favoriete podcast-app.

• Moet de samenleving weerbaarder worden vanwege een mogelijke oorlog?

  Moet de samenleving weerbaarder worden vanwege een mogelijke oorlog?