Undercoveragenten minder vaak ingezet door misstanden, maar is dat een probleem?
16 oktober 2024 · 11:04| Leestijd: 6 min
Update: 16 oktober 2024 · 11:12
In dit artikel aan het woord
"Als je dit middel wil inzetten, moet je ervoor kunnen zorgen dat het achteraf controleerbaar is."
"Wat altijd overeind moet blijven is dat de integriteit van hetgene wat je in je proces verbaal opschrijft gewaarborgd blijft."
"Het gaat niet alleen maar fout, en áls het fout gaat, moet je het niet meteen afschieten. Je moet ervan leren."
In het kort
Door een aantal grote misstanden bij de undercoverafdeling van de politie zijn er in de afgelopen twee jaar veel minder undercoveragenten ingezet. Maar in hoeverre zijn undercoveragenten echt nodig om onze veiligheid te behouden? Laten de afgelopen jaren zien dat we het best redden met weinig undercoveroperaties, of juist niet?
Samenvatting van DIT artikel
De politie heeft de afgelopen twee jaar veel minder undercoveragenten ingezet door misstanden bij de undercoverafdeling. Een tragisch incident waarbij een agent zelfmoord pleegde, leidde tot veranderingen in de werkwijze en veiligheid van undercoveroperaties. Hoewel er minder undercoveracties waren, benadrukken experts dat dit middel cruciaal blijft voor het bestrijden van zware criminaliteit. De afdeling wordt vanaf 2025 herstart onder strengere regels, zoals een limiet van acht jaar voor undercoverwerk. Maar hebben we undercoveragenten eigenlijk wel nodig? In Dit is de Dag (EO) gaan experts daarover in gesprek.
Wat denk jij?
Weet jij wat een undercoveragent precies moet doen?
Aantal reacties: 0
Minder undercoveroperaties
Misschien heb je de superpopulaire Belgisch-Nederlandse Netflixserie Undercover weleens gezien, waar Tom Waes een undercoveragent speelt die een drugscrimineel, Frank Lammers, moet ontmaskeren. Hij gaat naast hem wonen op een vakantiepark en krijgt een innige band met hem en zijn vriendin. Natuurlijk is dit fictie, maar dit soort operaties worden in Nederland écht uitgevoerd. Maar de laatste twee jaar gebeurt dat dus wel steeds minder.
Dit komt doordat er maatregelen nodig waren na incidenten, zoals de zelfdoding van een undercoveragent. De afdeling voor undercoveroperaties werd daarom opnieuw ingericht, om zo de veiligheid van de agenten te verbeteren.
Wat doet een undercoveragent precies?
Officieel heet het werken onder dekmantel (wod), wanneer een agent undercover gaat in een zaak. Een undercoveragent is een politieagent die in het geheim werkt om misdaden te onderzoeken. Hij of zij doet zich voor als iemand anders, bijvoorbeeld als lid van een criminele organisatie, om zo informatie te verzamelen of bewijzen te vinden. De agent draagt geen politie-uniform en vertelt niemand dat hij of zij voor de politie werkt. Het doel is om zonder dat de criminelen het weten, te achterhalen wie de misdaden pleegt en hoe deze georganiseerd zijn, zodat de politie later kan ingrijpen.
In Nederland werden undercoveragenten ingezet om criminele bendes in de drugswereld te infiltreren en bewijzen te verzamelen tegen kopstukken van de Mocro Maffia. Ook zijn er in verschillende landen undercoveragenten geïnfiltreerd in motorclubs zoals de Hells Angels om informatie te verzamelen over drugshandel en georganiseerde misdaad. In terrorismezaken hebben agenten zich voorgedaan als potentiële medeplichtigen om terroristische plannen te onderscheppen.
Een bekende, grote zaak is de diamantroof op Schiphol in 2005. Daarbij zorgde een jarenlange undercoveroperatie in binnen- en buitenland voor een doorbraak.
"De begeleiding van organisaties rondom de undercoveragenten was onder de maat en daardoor stond goede begeleiding en zorg voor onze undercovers erg onder druk", zegt Rob van Bree, hoofd van de nieuwe Eenheid Landelijke Opsporing en Interventies, tegen De Telegraaf over. "We hebben besloten dat we opnieuw moeten beginnen om alle aanbevelingen van de commissies goed op te kunnen volgen. We konden de winkel echter niet zomaar sluiten."
Vanaf 2025 gaat de vernieuwde afdeling verder als het Under Cover Team (UCT), met strengere eisen. Zo mogen agenten nog maximaal acht jaar undercoverwerk doen.
Dit is de discussieZijn undercoveroperaties van de politie onmisbaar, of juist te risicovol?
Daniek Roelofsen is strafrechtadvocaat. Het kantoor waar zij voor werkt verdedigt Joop M., die in 2023 veroordeeld werd tot negen jaar straf voor drugssmokkel. Aan deze veroordeling ging een gewaagde undercoveroperatie vooraf. Agent 'Peter' (dat was zijn codenaam) werd de buurman van M. en zijn gezin. Deze zaak kwam in opspraak omdat de desbetreffende undercoveragent zichzelf van het leven beroofde. Hij kreeg een affaire met de vrouw van de verdachte en zag het door de spanning en hoge druk niet meer zitten.
Meer over de zaak van 'Peter' en Joop M.
De operatie van 'Peter', ofwel geheimagent A-4265, duurde ongeveer een jaar. In 2020 koopt justitie op naam van zijn gefingeerde undercover-identiteit een huis in Zevenbergschen Hoek, naast Joop M., die er op dat moment van verdacht wordt een centrale rol te spelen bij het binnenbrengen van cocaïne uit Zuid-Amerika in de haven van Vlissingen. Het lukt de politie echter nog niet om daar voldoende bewijs voor te vinden, daarom kiezen ze voor deze undercoveroperatie.
Een jaar is erg lang voor een undercoveroperatie, en de agent kan de hoge druk van deze geheime missie op een gegeven moment niet aan. Hij krijgt zelfs een intieme relatie met de vrouw van Joop M., iets wat niet mag binnen de grenzen van zijn werk. Hij zoekt daarom ook hulp bij zijn leidinggevenden, maar krijgt die niet voldoende. Zijn chefs voeren de druk juist op op en zeggen dat hij door moet gaan.
De uit de hand gelopen undercoveractie heeft in de zaak tegen Joop M. ook gevolgen. Het Openbaar Ministerie eist 11,5 jaar cel voor grootschalige drugssmokkel, maar de rechtbank veroordeeld hem in april 2023 uiteindelijk tot negen jaar. Dit omdat "normen van fatsoen zijn geschonden", zo zei de rechter, en de invloed van de undercoveroperatie op het gezin groot was: "Dit had niet mogen gebeuren."
Roelofsen is van mening dat de controle en begeleiding in undercoverzaken sterk verbeterd moet worden, vertelt ze in Dit is de Dag (EO).
"Wat ons betreft is de politie in deze zaak met dit middel veel te ver gegaan. Ze hebben innige banden gekregen met de cliënt en diens familie. De grenzen zijn erg vervaagd. Er was ook een kind in het spel, daar is ook contact mee geweest. Zo gingen ze bijvoorbeeld met zijn tweeën naar de McDonald's. Dit gaat wat mij betreft moreel te ver. Het is met dit soort middelen zo dat je elke keer moet afwegen wat nu proportioneel en noodzakelijk is. Je zou je kunnen afvragen wat een rondje naar de McDonald's met een minderjarig kind bijdraagt aan een goede opsporing."
Roelofsen denkt dat dit juist heel erg afbreuk doet aan het middel.
Over deze zaak verscheen een keihard rapport van de commissie-Brouwer waarin geconcludeerd werd dat signalen dat het niet goed ging met de undercoveragent in de wind werden geslagen. Bovendien greep de politietop niet in toen bleek dat er grote problemen speelden op de undercoverafdeling Werken Onder Dekmantel.
"Dit soort situaties moeten aan het licht komen op het moment dat het speelt. Dat was in deze zaak ook een probleem, dat gebeurde pas achteraf. Om te kunnen toetsen of het elke keer wel mag, moeten ze wel de juiste informatie hebben. En dat hebben ze niet. Dan stelt zo'n toets feitelijk helemaal niks voor, want je hebt elke keer de informatie niet. Dan kan je ook niet toetsen of het op dat moment noodzakelijk is geweest."
De strafrechtadvocaat is niet per definitie tegen undercoveroperaties, in het strafrecht is niks zwart-wit, zegt ze. Maar elke undercoverzaak moet vooraf worden beoordeeld, benadrukt ze. Die controle is er volgens haar nu onvoldoende.
"Het is goed dat er nu drie commissies zijn, maar dat betekent ook dat de informatievoorziening aan de voorkant goed moet zijn. Dat is het dus steeds niet geweest. (...) Ik hoop dat ze alle lessen van het verleden meenemen. Transparantie is daarbij de allerbelangrijkste. Zet bijvoorbeeld opnameapparatuur in, of zie er echt op toe dat er elke keer een proces verbaal wordt opgemaakt. Ook dat is in het verleden niet altijd gebeurd. Als je dit middel wil inzetten, dan moet je ervoor kunnen zorgen dat het achteraf controleerbaar is."
Laten de afgelopen jaren zien dat we het best redden met weinig undercoveroperaties, of juist niet? Misdaadjournalist Mick van Wely benadrukt het belang van het middel:
"Je weet natuurlijk nooit wat precies het effect is van het niet laten doorgaan van undercoveroperaties. Wij zullen dat denk ik nooit weten. Maar als je kijkt hoe succesvol die inzetten zijn en wat voor zaken ermee worden opgelost, of waar er doorbraken zijn, dan kun je wel aannemen dat daardoor misschien hele mooie projecten niet zijn geslaagd."
"Het gaat niet alleen maar fout. Ik vind ook, dat op het moment dat het wel fout gaat — net als met kroongetuigen of PGP-telefoons — moet je niet per se zo'n middel meteen afschieten. Je moet ervan leren, en ik denk dat dat hier ook kan."
Van Wely benadrukt wel dat goede monitoring belangrijk is.
"Je moet mensen hebben die echt in staat zijn om de stekker eruit te trekken of te zeggen: wacht even, dit gaat te ver. Dat is heel belangrijk. Ik denk dat de druk op justitie bij de zaak waar de agent zelfmoord pleegde zo groot was, in de strijd tegen de georganiseerde misdaad, dat toen echt concessies zijn gedaan. Die man had allang moeten stoppen. Die is toch weer tegen de regels in teruggehaald. En je ziet daar wat druk kan doen. En dat heeft echt, nou ja, letterlijk dodelijk uitgepakt."
Voormalig chef recherche Sander Schaepman heeft jarenlang moeten beoordelen of undercoveroperaties veroorloofd waren in zaken, of niet.
"Je kijkt of een bepaalde vorm van inzet geoorloofd is. Kun je uitleggen dat je zo ver gaat om je doel te bereiken? Je moet dan goed kijken naar wat het doel is. Ik kan me overigens goed voorstellen dat je, om dichtbij te komen bij iemand die een belangrijke rol heeft in een crimineel netwerk, zoiets doet als net beschreven werd. Dus dat er een keer zoiets kan plaatsvinden als een rondje naar de McDonald's. Dat kan bijdragen aan de vertrouwensband die nodig is om uiteindelijk de juiste informatie te krijgen."
Hij schetst hoe het voor een agent is om undercover te gaan:
"Je moet je voorstellen dat je iets gaat doen waar je eigenlijk vanuit je diepste zijn tegen bent. Dus je gaat echt een rol spelen. Dat vraagt zoveel van je, omdat altijd, hoe goed je ook bent geïnformeerd, hoe goed je ook bent getraind, op dat snijvlak terechtkomt dat je dingen doet die eigenlijk mogelijk verboden zijn. "
Schaepman is het met Roelofsen eens dat er als je dit soort middelen inzet wél sprake moet zijn van transparantie, waarin alles dus in politiedossiers wordt vastgelegd. De agent in deze kwestie had zijn processen-verbaal niet ondertekend.
"Wat altijd overeind moet blijven, en dat is iets waar je als commissie of als begeleider altijd op moet letten: de integriteit van niet alleen de mensen waar je mee werkt, maar ook van datgene wat je in je proces verbaal zet, moet gewaarborgd blijven. Hoe scherp of nieuw het ook soms is, je moet het altijd kunnen vermelden. Want als je het uiteindelijk niet eens meer vermeld, dan verdient ook de hele zaak geen doorgang."
Denk je aan zelfdoding of ken je iemand waar jij je zorgen over maakt? Neem dan 24/7 gratis en anoniem contact op met 0800-0113 of chat op 113.nl.
Meer weten?Luister Dit is de Dag terug als podcast
In Dit is de Dag (EO) gaat Tijs van den Brink verder over dit onderwerp in gesprek. Beluister de uitzending hieronder als podcast.
De weergave van Spotify vereist jouw toestemming voor social media cookies.
Toestemmingen aanpassenLuister jij liever via een ander kanaal? Klik hier om het gesprek af te spelen op jouw favoriete podcast-app.:
Praat mee
Hoe voel jij je na het lezen van dit artikel?
- Twee derde Nederlanders heeft moeite met gezag van politie: agent heeft weinig te zeggen
Twee derde Nederlanders heeft moeite met gezag van politie: agent heeft weinig te zeggen
