Na zijn eigen psychoses helpt Jeroen nu anderen: 'We moeten er meer voor elkaar zijn'

TW: deze tekst bevat een passage over zelfdoding.

“Tijdens mijn laatste gedwongen opname in een psychiatrische inrichting zat ik elf dagen in een isoleercel. Dat ik hier nu met jou praat, vijftien jaar later, is eigenlijk heel bijzonder en wonderlijk”, zegt Jeroen (50).

Psychotische aanval

Jeroen is zes jaar als hij getuige is van een psychotische aanval van zijn veertienjarige broer, die midden in de nacht spastisch op de wc zit en helemaal in de war is. “Ik voelde aan alles dat ik iets zag dat heel heftig was, en dat ik dit niet had mogen zien. Dit was iets voor volwassenen.”

Het verwarde gedrag van zijn broer komt vaker terug. “Later is hij ook drie maanden opgenomen geweest. Hij was van huis weggelopen, had met zijn hand door een kantoorraam geslagen, had daar allerlei computers kapot gemept en was bang dat de wereld door vijanden werd overgenomen.”

Instabiel gezin

De spanning rondom zijn broer doet veel met Jeroen. En als op zijn vijftiende verjaardag zijn moeder overlijdt aan euthanasie – in die tijd nog groot taboe – na een ziekbed van anderhalf jaar kanker en hij haar ziet stikken, zorgt dat voor een trauma. In de jaren die volgen gaat het niet goed met Jeroens vader en maken de twee veel ruzie. Als Jeroen zelf in zijn examenjaar zit van de havo komt hij in zijn eerste psychose terecht.

Jeroen Zwaal

"Ik kreeg toen een soort ingeving, alsof ik uittrad in een hogere werkelijkheid."

“Nu weet ik dat wat er gebeurde een gezonde reactie was op trauma. Alle spanning – de rouw om mijn moeder, de ruzies met mijn vader, de instabiele situatie van mijn broer, de examenstress – was te veel in mijn hoofd gaan zitten. Ik had in twee weken amper geslapen, en kreeg toen dus een soort ingeving, alsof ik uittrad in een hogere werkelijkheid”, vertelt Jeroen.

Wanen

“In die psychose kreeg ik een beeld dat ik op papier uittekende. Op school liet ik mijn tekening zien aan de conrector. Die tekening toonde voor mijn gevoel heel duidelijk dat mijn vader hulp nodig had. Ik had namelijk allemaal dingen getekend die beginnen met 'PA', daar associeerde ik dus mee. Ik had een boom getekend met een nestje in de vorm van een paragraaf met een vogel erin. Naast de boom hing een parachute, die eruitzag als een ijsje, met daaraan mijn pa, die duidelijk neer ging storten. De conrector snapte niet wat mijn vraag of intentie met dit beeld was, dus hij pikte niet op dat ik met die tekening eigenlijk om hulp vroeg in mijn psychotische waan.”

Verlangen naar harmonie

Ten diepste is Jeroen op dat moment in zijn hoofd vooral bezig met de vraag hoe hij de harmonie in zijn gezin kan herstellen. “In mijn hoofd zat een grote puzzel die ik op moest lossen. In zo’n psychose is het alsof een regisseur je hoofd overneemt. Ik had geen filter meer, waardoor alle prikkels heel hard aankwamen.”

Hij legt uit wat er zoal gebeurt in zo’n psychose. “In de trein dacht ik in mijn paranoia dat ik omringd werd door acteurs. Toen de trein optrok en ik in mijn leuning werd gedrukt, betekende dat in mijn hoofd dat ik op die manier met de machinist aan het communiceren was. En als ik in de auto zat en een auto voor me zijn knipperlicht inschakelde, dacht ik dat ik die moest volgen.”

Jeroen Zwaal

"Ik vroeg een keer aan een vreemde of hij me met zijn auto ergens heen kon brengen."

Militaire training

Jeroen doet in die periode verplichte militaire dienstkeuring. “Ik dacht dat ik onderdeel was geworden van een geheime missie, dat ik op wereldniveau een heldenrol moest vervullen. Dat ik in Groningen werd afgekeurd na de militaire keuring bracht me dan ook volledig van mijn stuk. En ik was al zo in de war.”

In een psychotische periode kan Jeroen lastig binden en ontbinden, waardoor hij weleens sociaal ongewenst gedrag vertoont. “Ik vroeg een keer aan een vreemde of hij me met zijn auto ergens heen kon brengen. Of dan liep ik met een meisje, waarmee ik toevallig in gesprek was geraakt, helemaal mee naar haar huis. De situatie had haar een onveilig gevoel gegeven, terwijl ik dat niet doorhad.”

Gedwongen opname

Maar op een gegeven moment is de maat vol. Na een dag rondzwerven zonder te hebben gegeten komt Jeroen thuis in een ruzie terecht met zijn vader, waarna hij wegloopt van huis. Vijftien kilometer verder wordt hij door de politie opgehaald. “Ik werd vier maanden gedwongen opgenomen, en was toen achttien jaar. Ineens was ik een patiënt terwijl ik zelf niet doorhad dat ik psychotisch was.”

In de psychiatrische inrichting krijgt Jeroen medicatie, wordt hij geobserveerd, verblijft hij soms in de isoleercel, slaapt hij veel en krijgt hij groepstherapie. Als het beter met hem gaat, wordt hij uit de instelling ontslagen en probeert Jeroen zijn leven weer op te pakken. Maar omdat hij zich blijft verhouden tot zijn vader, blijft hij blootgesteld worden aan de heftige spanning rondom zijn familie.

Coming out

“Vier jaar na mijn eerste gedwongen opname probeerde mijn vader zichzelf te verdrinken. Hij belandde toen ook in een gedwongen opname. Daar vertelde hij mij en mijn broers dat hij homoseksueel was. En wat bleek: mijn oudste broer had dat al die tijd geweten. De spanning had ons alle drie psychotisch gemaakt. Dus mijn vaders coming out voelde als een bevrijding.” Toch blijft de band tussen Jeroen en zijn vader moeizaam.

Jeroen Zwaal

"Mijn ontregelingen hadden alles te maken met het instabiele gezin waar ik uitkom."

Trauma en verbroken contact

Jeroen maakt in zijn leven meerdere psychoses mee, waarvan hij er vier in gedwongen opname doormaakt, en heeft zijn laatste crisis in 2011. Na veertig jaar puzzelen komt hij erachter wat de oorzaak van zijn psychoses was. “Ik had last van een transgenerationeel trauma. Mijn ontregelingen hadden alles te maken met het instabiele gezin waar ik uitkom. Tijdens opnames lag de nadruk op hoe het met mij ging, terwijl veel meer naar de bron gekeken had moeten worden. Uiteindelijk ben ik er zelf achter gekomen waar de angel zat, en heb ik die eruit getrokken door een tijd het contact met mijn vader te verbreken. In mijn eigen gezin wilde ik het goeddoen.”

Jeroen weet dat hij door dat besluit niet meer psychotisch hoeft te worden. “En daarmee is mijn verhaal heel anders dan wat de reguliere zorg vaak brengt. Het ging er bij mij om dat ik me bewust moest worden van het trauma in het gezin. Want alle problemen die je in je hoofd niet opgelost krijgt, zijn diepere problemen die te maken hebben met een onverwerkt verleden of pijnlijke gebeurtenissen. Als je daarover praat, zakt de spanning en wordt het risico op een psychose kleiner.”

Omkering in het denken

Jeroen zucht. “Maar dat vraagt om een omkering in het denken over verwarde personen. En zover is de GGZ nog niet. Gelukkig mag ik steeds vaker trainingen geven of spreken voor politieteams, gemeentemedewerkers, rechters, huisartsen, en een enkele keer GGZ-teams. En gelukkig is er ook steeds meer bewustzijn bij psychiaters en psychologen. Maar het is lastig dat mijn persoonlijke verhaal door sommigen wordt afgeschreven als te positief of te uniek, terwijl ik de sleutel in handen heb.”

Tips voor de omgang met verwarde personen

Heeft Jeroen misschien tips hoe omstanders om kunnen gaan met iemand die verward overkomt? “Eigenlijk kun je niet van mensen verwachten dat ze een psychose bij iemand herkennen, omdat mensen dat vaak kunnen maskeren. Mijn psychiater kon ook niet zien dat ik psychotisch was”, lacht Jeroen.

“Maar als je last hebt van iemands afwijkende gedrag, dan mag je er iets van zeggen. Daar hoeft niet meteen een veroordeling in te zitten. En misschien kun je het gesprek aangaan over waarom iemand iets doet. Dat gesprek kan helend zijn voor beide partijen. Er is ook een meldnummer van de GGD dat je kunt bellen: 0800 1205. En het is voor kwetsbare personen sowieso raadzaam een zogeheten crisis- of hulpkaart bij je te dragen waarop staat wat je in een crisissituatie wél en niet nodig hebt.”

Samen sta je sterker

“Dus als je wél verward gedrag signaleert of merkt dat het niet goed gaat met iemand: kijk dan niet weg, en probeer iemands isolement te doorbreken. Stuur bijvoorbeeld een kaartje dat je beschikbaar bent om naar iemand te luisteren of schrijf dat je je zorgen maakt. We moeten er meer zijn voor elkaar.”

Credits van de foto bovenaan: René Kramer.

Meer weten?

Kijk Dit is de Kwestie

In Dit is de Kwestie (EO) gaat presentator Hans van der Steeg verder over dit onderwerp in gesprek. Bekijk de volledige uitzending hier.

Wil jij de aflevering liever streamen? Klik hier om de aflevering te bekijken via NPO Start.

Dit maakten we ook

• Joost wordt tien keer opgenomen in een psychiatrische kliniek: 'Het ging tekeer in mijn hoofd'

  Joost wordt tien keer opgenomen in een psychiatrische kliniek: 'Het ging tekeer in mijn hoofd'

• Steeds meer meldingen van verward of onbegrepen gedrag: hoe is het om psychotisch te zijn?

  Steeds meer meldingen van verward of onbegrepen gedrag: hoe is het om psychotisch te zijn?

• Gloria groeide op in een onveilig en kwetsbaar gezin: 'Mijn moeder liep langs zonder me te herkennen'

  Gloria groeide op in een onveilig en kwetsbaar gezin: 'Mijn moeder liep langs zonder me te herkennen'