Wéér gedoe in formatie: moet de Koning weer een rol krijgen? 'Helpt voor meer vertrouwen'

Dit is de situatie

Weer gedoe in formatie, informateur Hans Weijers gestopt

De aanstelling van informateur Hans Weijers (D66) was van korte duur. Hij stapte op nadat NRC meldde dat hij zich in een privé-appje kritisch had uitgelaten over VVD-leider Dilan Yesilgöz. Ook sprak hij in de appjes duidelijk zijn voorkeur uit voor een middenkabinet mét GroenLinks-PvdA:

Het appje was gericht aan onder meer media-ondernemer Willem Sijthoff, die afgelopen zomer een campagne was gestart voor een kabinet met VVD, CDA en D66.

Eerder die week lag Weijers ook al onder vuur vanwege uitspraken die hij op de verkiezingsavond zou hebben gedaan, zo zou hij Yesilgöz een leugenaar hebben genoemd. Die woorden nam hij terug tijdens zijn eerste persconferentie als informateur. Daarover zei VVD-leider Yesilgöz tegen NRC: "Ik hoor graag van betrokken partijen hoe wij onder aanvoering van deze informateurs alsnog met open vizier tot een goed proces kunnen komen."

Na de onthullingen van NRC over het privé-appje besloot Weijers per direct terug te treden. "In dat 1-op-1 bericht heb ik spontaan uitspraken gedaan die je weloverwogen nooit zou doen. Maar nu die uitspraken publiek zijn geworden zou dat mijn positie als onbevangen informateur kunnen schaden. Het proces is te belangrijk om het te laten afleiden van de inhoud. Daarom heb ik met grote spijt moeten besluiten om terug te treden als informateur.”

Koning heeft geen rol meer in formatie

Een vraag die steeds vaker klinkt: moet de Koning terugkomen in het formatieproces? Tot 2012 was het gebruikelijk dat de Koning(in) een leidende rol had in de formatie. Op basis van adviezen van fractievoorzitters wees deze informateurs en formateurs aan.

De Tweede Kamer vond dit niet langer passen en wilde dat de Koning(in) geen enkele rol meer had bij de vorming van een kabinet. Sindsdien neemt de Tweede Kamer die rol op zich en wijst zelf een verkenner aan.

Oproep: breng de Koning terug in het proces

Een deel van de Kamer concludeerde afgelopen zomer dat het experiment zonder de koning geen succes is. Mirjam Bikker (CU) riep op om de koning terug te laten keren in het formatieproces, gesteund door VVD, CDA, SGP, BBB en NSC.  Zo duren formaties veel langer. Ook verliepen de afgelopen formaties chaotisch.

Zo trad verkenner Gom van Strien (PVV) tijdens de vorige formatie terug vanwege een verdenking van fraude. En in de formatie daarvoor traden verkenners Kajsa Ollongren (D66) en Annemarie Jorritsma (VVD) terug nadat vertrouwelijke aantekeningen lekten, met de bekende notitie 'Positie Omtzigt, functie elders'.

Dit is de discussie

Moet de Koning terugkomen in de formatie?

Ja, vindt jurist Maurits Potappel. Als je de Koning in het proces terugbrengt, kun je meer vertrouwen terugbrengen, zegt hij.

000

scherm sluiten

000

Maurits Potappel

Jurist

"Ik denk dat het goed zou zijn als de verkennende fase weer in de vertrouwelijkheid bij de Koning zou plaatsvinden. In een evaluatie van de formatie in 2021 werd een tegenstrijdigheid benoemd: hoe meer transparantie, hoe meer wantrouwen. Ik denk dat als je de Koning terugbrengt, dat je het vertrouwen terug kan brengen."

000

Dit zorgt volgens hem niet alleen voor rust, maar ook voor snelheid. Hij wijst erop dat 3 van de 5 formaties moeizaam zijn verlopen sinds de Koning geen rol meer heeft:

000

scherm sluiten

000

"Nu moet de Tweede Kamer een verkenner aanwijzen, maar die wordt pas na een paar dagen benoemd. Je loopt vertraging op doordat je geen onafhankelijk instituut hebt. De Koning is een onafhankelijk, prachtig instituut: waarom zouden we die niet inzetten in deze cruciale fase van de formatie? Het is wijs om een bepaalde vertrouwelijkheid te hebben, zodat partijen in de rust van Huis Ten Bosch met elkaar en de koning kunnen spreken."

000

Maar Paul Bovend’Eert, hoogleraar Staatsrecht aan de Radboud Universiteit, denkt niet dat zo werkt. Volgens hem levert het niet echt verschil op, omdat het politieke leiders zelf zijn die keuzes maken. De Koning volgt vooral hun advies.

000

scherm sluiten

000

Paul Bovend'Eert

Hoogleraar Staatsrecht aan de Radboud Universiteit

"In de tijd dat de Koning nog actief betrokken was bij de formatie, volgde hij meestal de meerderheidsadviezen van de fractievoorzitters. Dus hij nam geen eigen persoonlijke keuze, alleen als de fractievoorzitters enorm verdeeld waren. In dit geval zou hij precies hetzelfde hebben gedaan als de Tweede Kamer: hij zou Buma en Weijers hebben aangewezen als informateur. En twee jaar geleden zou hij Gom van Strien hebben aangewezen als verkenner. Dus ik zie het verschil niet."

000

Hij wijst erop dat het ook voor onrust kan zorgen als de Koning of Koningin een persoonlijke keuze maakt. Zo gebeurde dit in 2010, waarna de Kamer uiteindelijk besloot de rol van de Koning(in) te schrappen uit het proces.

000

scherm sluiten

000

"Als de fractievoorzitters hopeloos verdeeld zijn, komt het voor dat de Koning of Koningin een persoonlijke keuze maakt. Dat zag je in 2010, bij de vorming van het eerste kabinet Rutte, met gedoogpartner PVV. Er werd een tweetal informateurs aangewezen die duidelijk niet voortkwamen uit de adviezen van de fractievoorzitters, het besluit berustte op een persoonlijke keuze. Dat leidde tot veel onvrede bij veel fractievoorzitters."

000

Het maakt wel degelijk een verschil als de Koning weer een rol krijgt, denkt jurist Potappel.

000

scherm sluiten

000

Maurits Potappel

Jurist

"Doordat nu de Tweede Kamer een verkenner aanwijst, wordt het proces nog politieker. Voor de waardigheid van het proces, voor de orde en rust, denk ik dat je de angel eruit moet halen. Je ziet het nu ook in de reactie van Yesilgöz. Het wordt meteen politiek. Maar als je naar het paleis moet, kan er een bepaalde rust intreden die ook de chaos na de verkiezingen wat tot bedaren brengt."

000

Meer weten?

Luister naar Dit is de Dag

In Dit is de Dag (EO) gaat presentator Jan Willem Wesselink verder over dit onderwerp in gesprek met jurist Maurits Potappel en hoogleraar Staatsrecht Paul Bovend'Eert. Beluister de uitzending hieronder als podcast. 

Luister jij liever via een ander kanaal? Klik hier om het gesprek af te spelen op jouw favoriete podcast-app.

Dit maakten we ook

• Een minderheidskabinet met alleen D66 en CDA, zou dat een optie zijn? 'Minder partijen is minder gedoe'

  Een minderheidskabinet met alleen D66 en CDA, zou dat een optie zijn? 'Minder partijen is minder gedoe'

• Is JA21 er klaar voor om mee te regeren? 'Als er één opstapt, heb je heibel in de tent'

  Is JA21 er klaar voor om mee te regeren? 'Als er één opstapt, heb je heibel in de tent'

• D66 en CDA mogelijk in nieuwe coalitie: komen ze er samen uit op medisch-ethisch vlak?

  D66 en CDA mogelijk in nieuwe coalitie: komen ze er samen uit op medisch-ethisch vlak?

• Jetten kan de eerste D66-premier worden, maar misschien wel in een ‘kneiterrechts’ kabinet

  Jetten kan de eerste D66-premier worden, maar misschien wel in een ‘kneiterrechts’ kabinet