Zou jij iemand kunnen vermoorden? 'We zijn er allemaal toe in staat'

De Jong begint haar zoektocht naar de moordenaar in zichzelf thuis op de bank met haar gamende zoons. Het geweld dat zij in de game voorbij ziet komen, doet veel met haar. "Als kind verdroeg ik niets wat met dood te maken had. Nog steeds ben ik soms een open wond. Ik wil niet kijken naar geweld en dood, maar ik vind dat ik moet kijken." Ze vraagt zich af of zij ook in staat is tot geweld en moord. Ergens denkt ze dat ze te zacht en gevoelig is, maar tegelijkertijd vraagt ze zichzelf af of ze niet gewoon naïef is.

Start zoektocht: 'Zou ik op bevel schieten?'

De Tweede Wereldoorlog heeft het leven van De Jong diep doordrongen. Haar opa Karl overleefde vijf jaar Auschwitz en bijna de hele familie van haar opa Loe werd vermoord in Sobibór, ook zijn zusje - haar oudtante - Jeannette. "Ik druk dit verleden meestal weg en probeer er niet aan te denken", zegt De Jong daarover.

Van jongs af aan snapt ze niet hoe mensen overgaan tot geweld en moord. Hoogleraar internationale misdrijven Alette Smeulers zegt daarover: "Het zijn hele gewone mensen; mensen zoals jij en ik. Je bent natuurlijk pas een dader als je verschrikkelijke dingen doet, maar ik denk dat wij er allemaal in bepaalde omstandigheden toe in staat zijn." Je moet volgens Smeulers niet naïef zijn: "Het grootste gevaar is denken dat jij het niet kunt, want dan verlies je het kritische vermogen om naar je eigen daden te kijken."

De Jong vraagt zich af of ze wel kritisch naar zichzelf kijkt en of ze zich misschien verschuilt in haar veilige Nederlandse bubbel. Ze besluit naar Israël af te reizen. Het geweld daar raakt haar en komt heel dichtbij, want net als een deel van haar Joodse familie had zij daar ook naartoe kunnen emigreren. Wat zou ze bijvoorbeeld doen als ze militair was in het leger van Israël? "Zou ik op bevel schieten? Kan je kiezen om geen dader te worden of word je het vanzelf onder bepaalde omstandigheden?"

Ex-sluipschutter: 'Als je iemand doodt, verlies je je onschuld'

Nadav Weiman was sluipschutter bij het Israëlische leger. Het was voor hem een logische stap om zich bij de de Israel Defense Forces (IDF) aan te sluiten. "Het was mijn beurt om Israël te beschermen, na mijn vader, opa, neven en broers." En dat deed hij door "slechte mensen te doden".

"Bijna elke nacht was ik bezig om een stadje, een straat of een huis met een infraroodcamera af te zoeken naar iemand die ik moest doden." Hij dacht eigenlijk voortdurend aan doden: "Dat is wat je wilt: iemand doden."

Hij weet nog precies hoe zijn eerste operatie ging. Met drie scherpschutters schoten ze tegelijkertijd een man dood in Jenin, een Palestijnse stad op de Westelijke Jordaanoever. "Ik zie de kogel wegschieten door de infraroodcamera. Je ziet dus de laatste seconden van iemands leven." Terug in het pantservoertuig begon iedereen te ratelen, flauwe grappen te vertellen en elkaar belachelijk te maken. "We waren jonge gasten vol adrenaline en testosteron en we gedroegen ons als domme wezens. Zo bliezen we stoom af."

Weiman zegt dat je niet op zoek hoeft naar het zwarte in jezelf. "Accepteer dat het er is, maar doe er verder niets mee." Hij snapt ook niet dat mensen naar schietbanen gaan. "Blijf daar weg", zegt hij. Bij het schieten komt adrenaline vrij en je krijgt een gevoel van macht, dat kan je verwarren, denkt Weiman. Volgens hem is iedereen in staat om te doden. Als voorbeeld noemt hij zijn kinderen. Als iemand die iets zou aandoen, zou hij alles doen om ze te beschermen. Dus ook een moord plegen.

Je verliest volgens hem je onschuld als je iemand gedood hebt. "Als je met dood, agressie of het kwaad in aanraking komt, dan blijft dat bij je." Toen hij het leger verliet, zwoer Weiman bij zichzelf dat hij nooit meer een fysieke training zou doen. Hij wil geen lichaam meer dat in staat is om te doden: "Ik wil dat kwijt."

Vredesactivist: 'Ik voel soms dat ik moet ontploffen'

De Palestijnse vredesactivist Issa Amro vertelt De Jong dat de gebeurtenissen op 7 oktober 2023 volgens hem het gevolg waren van de bezetting door Israël. "Door het ontzeggen van hun rechten worden vriendelijke Palestijnen niet normaal." Hij vergelijkt het met een lieve kat die je een maand lang in een donkere kooi stopt zonder eten en met te weinig water: die kat wordt een monster. "Israël heeft de Palestijnen gewelddadig gemaakt", stelt Amro.

Amro werd als mensenrechtenactivist gearresteerd. Hij zag hoe Israëlische soldaten Palestijnse tieners en kinderen behandelden: "Ze tasten hun waardigheid aan." Toen hij werd vrijgelaten zei hij tegen de soldaten: "Hou op met het creëren van zelfmoordterroristen." De kinderen willen volgens hem persoonlijk wraak nemen op de onderdrukker, zegt Amro. "Hiermee rechtvaardigt Hamas het doden van Israëli's. Ze zien hen als de onderdrukkers en bezetters."

Hij gebruikt zelf geen geweld, want hij denkt dat dat de Palestijnse zaak geen goed doet. Amro gelooft dat geweldloosheid de kloof zal helpen dichten tussen Palestijnen en Israëli's. Toch voelt hij niet alleen maar vrede en liefde: "Ik voel wel woede en teleurstelling, ik voel soms dat ik moet ontploffen." Maar, zo zegt hij: "Ik zet mijn negatieve energie om in een positieve, geweldloze reactie."

Ex-schietinstructeur: 'Wil je Mickey Mouse doodschieten?'

Ex-militair Becca Strober groeide op in de Verenigde Staten. Maar omdat haar familie ook deels wortels heeft in Jeruzalem, besloot ze om te dienen in het leger van Israël. Haar motivatie was "ervoor zorgen dat Joden een veilige plek hebben in de wereld". Ze werd schietinstructeur. De eerste keer dat Strober een geweer afschoot vroeg ze zich niet af waarom ze moest doden: "Want het was mijn werk en ik deed het om mijn familie in Jeruzalem en mijn land te beschermen."

Het is voor soldaten makkelijker om iedereen als potentieel doelwit te zien, zegt Strober. "Als we iedereen zien als per definitie schadelijk voor ons, dan vervalt de morele kant van het gebruiken van een vuurwapen." Het proces van ontmenselijking van de mensen aan de andere kant van het geweer begon volgens haar op de schietbaan. Zelfs toen ze al jaren uit het leger was, zag ze jonge Palestijnse mannen nog als een potentieel gevaar.

Oefeningen op de schietbaan werden heel vaak herhaald en Strober probeerde creatief te zijn met het gebruik van woorden. Dus ze riep niet alleen 'vuur', maar ook 'terrorist' en namen van terroristen. Maar ook dat ging vervelen en toen ze een keer niets meer kon bedenken, zei ze 'Mickey Mouse'. Een soldaat keek haar toen aan met een bezorgde blik in zijn ogen en vroeg haar: "Wil je Mickey Mouse doodschieten?" Die vraag zette haar aan het denken, ze vroeg zich af: "Wat zeg ik nou? Waar dragen we hier nou eigenlijk aan bij?"

Ze trainde veel militairen die het moeilijk hadden. Niet omdat ze het lichamelijk niet aankonden, maar vooral in emotionele zin. Zij probeerde er als instructeur dan voor te zorgen dat ze niet meer nadachten. "Je blijft eindeloos herhalen hoe je moet staan, hoe je het geweer moet houden, totdat dat in de plaats komt van het gevoel, van elke andere actie of reactie."

Strober ging door een lang en pijnlijk proces, waarin ze nadacht over wat ze had gedaan binnen het leger. "Ik heb twee jaar lang aan geweld bijgedragen, de rest van mijn leven wil ik aan geweldloosheid bijdragen."

Israëlisch militair: 'Iemand neutraliseren is niet hetzelfde als doden'

Op bezoek bij de academie voor antiterreur-, veiligheids- en afweertraining van de IDF, krijgt De Jong voorlichting van een Israëlische militair. Hij vertelt dat hij haar wil laten zien wat Joodse trots en heldenmoed is. "We trainen vanuit liefde voor de Israëlische vlag."

De geschiedenis heeft volgens de militair laten zien dat niemand bereid was om voor de Joden te gaan staan "en de nazikogels tegen te houden". "In de holocaust werden meer dan zes miljoen van onze broeders en zusters vermoord omdat ze Joden waren. Als natie komen wij helaas voort uit een van de vreselijkste dingen die de mensheid ooit heeft meegemaakt." Maar met de stichting van de staat Israël gebeurde iets geweldigs, vertelt hij. "Vanuit de hele wereld gingen Joden terug naar Israël."

En nu kunnen Joden zichzelf wel verdedigen: "Er is een leger, er zijn politietroepen die naar voren rennen en elk van ons beschermen, zonder vragen te stellen." Het Israëlische leger is een van de beste legers in de wereld volgens de militair. God staat namelijk aan de kant van Israël, zegt hij. "Waarom zouden we anders steeds winnen?"

Als soldaat moet je ook vijanden doodschieten. De militair ziet dit niet als doden, maar als het neutraliseren van gevaren om de mensen om je heen te beschermen. "Neutraliseren is niet hetzelfde als doden." Sommige soldaten hebben moeite met doden, anderen niet. Zelf zegt hij liever niet wat doden met hem doet, maar wat hij wel kwijt wil, is dat hij op het moment van doden niet zozeer bezig is met de dader, maar meer met de mensen die hij op dat moment beschermt.

Afsluiting zoektocht: 'Ik voel wraak'

Terwijl ze het einde van haar zoektocht nadert en reflecteert op haar bezoek aan Israël vraagt De Jong zich af: "Als je maar genoeg vernederd bent, wil je dan niet iemand anders vernederen en on top zijn? Is het niet menselijk om wraak te willen als je volk haast is uitgemoord, wil je dan niet terug slaan en graag geloven dat God aan jouw kant staat?"

De zoektocht naar de moordenaar in zichzelf, sluit De Jong af bij het Holocaust Namenmonument in Amsterdam. Hier staan 102.000 namen van Nederlandse Joden, Sinti en Roma die zijn vermoord; ook de naam van haar oudtante. Op een steentje in de muur staat: Jeannette de Jong, 12.10.1930 - 12 jaar. Op haar mobiel kijkt ze naar een schoolfoto van een meisje met twee vlechtjes, die met haar pen in de hand lachend de camera inkijkt. Ze snapt niet hoe iemand geen empathie kan voelen voor dat meisje: "Het maakt me kwaad."

Als ze nadenkt over het lot van haar familie in de vernietigingskampen, voelt ze soms een soort haat tegen de daders, terwijl ze dacht dat ze dat niet in zich had. "Ik voel bijna een gevoel van moordzucht, van wraak." Ze kan een agressie voelen naar bijna alle Duitsers: "Als ik het gevoel echt toelaat, zou ik iemand echt de keel dicht kunnen knijpen of kunnen bespringen. Ik voel dan dat ik iemand pijn zou willen doen." Ze concludeert dat ze ook het donkere in zich heeft en dat ze dat onder ogen moet zien, zonder het uit te leven op anderen. Ze hoopt dat ze dat kan. "Ook ik kan een moordenaar worden. Dus laat ik me niet verheven voelen boven de moordenaars." Het heeft volgens haar geen zin om naar een ander te wijzen als oorzaak van het kwaad: "We kunnen alleen onszelf veranderen."

Kijk naar Ben ik een moordenaar?

Ben ik een moordenaar? is de vierde documentaire in de tiendelige-serie De 10 geboden (EO). Het is een persoonlijke essayistische documentaire over het vermogen van de mens om te doden. Voor regisseur Simonka de Jong is haar afkeer van het doden de aanleiding om op zoek te gaan naar de moordenaar in zichzelf. Je ziet de documentaire op maandag 10 maart om 22.15 uur op NPO 2 of via NPO Start.

• Richt je niet op oorlog, maar op vrede, zegt Denker des Vaderlands: 'Je moet zelf de hoop zijn'

  Richt je niet op oorlog, maar op vrede, zegt Denker des Vaderlands: 'Je moet zelf de hoop zijn'

• Moeten Nederlanders 'sneuvelbereid', of 'gevechtsbereid' zijn als er oorlog uitbreekt?

  Moeten Nederlanders 'sneuvelbereid', of 'gevechtsbereid' zijn als er oorlog uitbreekt?